Jesien 1936 r., lotnisko Okecie, Warszawa: pierwsze samoloty mysliwskie PZL-24C w tureckich barwach. Zakupy mysliwcow tego typu w Polsce byly udane, ale produkcja w Turcji napotkala wiele trudnosci.

Turcja uchodzi za państwo, które było neutralne w czasach II wojny światowej, a nawet więcej – za cichego sprzymierzeńca III Rzeszy. Taki obraz wynika jednak z perspektywy sowieckiej. Perspektywy niewłaściwej i kłamliwej. Turcja była bowiem państwem życzliwie nastawionym do sprawy aliantów; państwem związanym sojuszami z Francją i Wielką Brytanią; państwem, które wypowiedziało wojnę Niemcom.

Nowoczesna Turcja rodziła się w bólach przez piętnaście lat, od 1908 do 1923 r. Jej przodkiem było Imperium Osmańskie, uniwersalna monarchia wszystkich muzułmanów, w której władcy mieli tureckie pochodzenie, dokumenty spisywano po arabsku, a językiem poezji był perski. Sułtan był równocześnie kalifem, przywódcą religijnym islamu. Tereny podległe Imperium Osmańskiemu rozciągały się od Oceanu Indyjskiego po Atlantyk, od Sudanu po Karpaty.

W 1908 r. młodzi oficerowie i urzędnicy – znani jako ruch młodoturecki – przeprowadzili rewolucję, domagając się wprowadzenia liberalnej konstytucji. Prestiż państwa został zachwiany, z czego skorzystali sąsiedzi. W 1908 r. Austro-Węgry anektowały Bośnię i Hercegowinę, w 1911 r. Włochy zajęły Trypolitanię (Libię), w 1912 r. niepodległość ogłosiła Albania, w 1913 r. sprzymierzeni Serbowie, Czarnogórcy, Grecy i Bułgarzy zajęli niemal wszystkie europejskie posiadłości Osmanów. W 1914 r. Imperium Osmańskie opowiedziało się po stronie państw centralnych i zostało zaatakowane ze wszystkich stron: Rosjanie przeszli przez Kaukaz, Brytyjczycy wylądowali w Iraku i wsparli całą serię arabskich powstań antysułtańskich, od Jemenu po Syrię.

10 sierpnia 1920 r., w podparyskim Sevres, Imperium Osmańskiemu narzucono traktat pokojowy, ograniczający to państwo do ziem zamieszkałych wyłącznie przez Turków. Kraje arabskie stały się samodzielnymi państwami – aczkolwiek pod protektoratem Brytyjczyków i Francuzów. Na wschodzie zapowiedziano powstanie Wielkiej Armenii i Kurdystanu. Na zachodzie ostatnią prowincję europejską Osmanów – Trację – przekazano Grecji, a Turkom pozostawiono jedynie miasto Konstantynopol. Traktat został ratyfikowany przez stary parlament osmański, natomiast odrzuciło go nowe zgromadzenie narodowe, zebrane w samym środku kraju, z daleka od wszelkich zagrożeń – w Ankarze.

Na czele Turków odrzucających dyktat mocarstw europejskich – i sułtana – stanął generał Mustafa Kemal. Zdołał pokonać zarówno wojska wierne sułtanowi, izolować siły okupacyjne Ententy, a przede wszystkim rozbić Ormian i Greków oraz zachęcić Kurdów do nieporzucania państwa tureckiego. W decydującej bitwie pod İnönü udało się odeprzeć Greków próbujących zająć Ankarę, do której przeniesiono stolicę państwa. Dowodził tam Mustafa İsmet, któremu później nadano przydomek İnönü – będzie on drugim prezydentem Turcji. Pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal, któremu nadano przydomek Atatürk – ojciec Turków.

Atatürk i jego współpracownicy postanowili zbudować całkowicie nowe państwo. 29 października 1923 r. parlament proklamował Republikę Turcji, kilka miesięcy wcześniej podpisano w Lozannie traktat pokojowy z państwami Ententy. Nowa Turcja była suwerenna, ale ograniczona do ziem etnicznie tureckich. Republika była państwem świeckim: oddzielono religię od państwa, rozwiązano szkoły i bractwa religijne, alfabet arabski zastąpiono łacińskim, a tradycyjne prawo – prawem europejskim. Były to bardzo daleko idące zmiany, na które społeczeństwo patrzyło raczej niechętnie, ale musiało się im poddać: Atatürk i jego zwolennicy nie przejmowali się wolą większości, lekceważąc zasady demokracji i często posiłkując się wojskiem i policją (tak jest zresztą w Turcji do dziś). Zasadami polityki państwowej były republikanizm, nacjonalizm, rewolucjonizm, etatyzm, ludowość, laicyzm. Nowa Turcja była państwem postępowym, dość lewicowym – jej pierwszym sojusznikiem była bolszewicka Rosja, a plan pięcioletni z lat 1930-1935 był w dużej mierze realizowany za moskiewskie kredyty.

Republika Turcji...

Po śmierci Atatürka w listopadzie 1938 r. prezydentem republiki został İsmet İnönü. Jego państwo było dwa razy większe niż Rzeczpospolita Polska i miało ponad 760 000 km² powierzchni. Ludności było jednak dwakroć mniej – około 17 000 000. Dzisiaj ludność Turcji jest dwakroć liczniejsza od ludności Polski i wynosi niemal 80 milionów obywateli. Ten gwałtowny wzrost wynikał przede wszystkim z poprawy warunków zdrowotnych, która w Turcji nastąpiła dopiero w drugiej połowie XX wieku, czyli o kilkadziesiąt lat później niż w większości państw europejskich.
Teoretycznie Republika Turcji była państwem jednego narodu – Turków, w praktyce sprawa była bardziej skomplikowana. Ze względu na mocarstwową przeszłość Imperium Osmańskiego bardzo liczne – szczególnie w kosmopolitycznym Konstantynopolu, zwanym od 1930 r. Istambułem – były mniejszości narodowe Ormian, Greków i Żydów. Ormian eksterminowano w czasie I wojny światowej. Większość Greków opuściła Turcję w ramach wymiany ludności przeprowadzonej po 1923 r. Żydów natomiast zachęcano do emigracji, podobnie zresztą jak i Greków oraz Ormian. „Zachęty” miały zarówno charakter oddolny, np. zamieszki i pogromy, jak i urzędowy – np. gdy rząd nakładał nadzwyczajne podatki, ludność muzułmańska mogła płacić je w ratach, ludność niemuzułmańska musiała płacić w jednej transzy.

Najliczniejszą mniejszość w Turcji stanowili Kurdowie. Byli oni lojalnymi poddanymi sułtana i wiernymi żołnierzami wojny o niepodległość. Niepodległe państwo kurdyjskie nie powstało po I wojnie światowej głównie dlatego, że wielu Kurdów nie chciało takiej zmiany i wolało „po staremu” żyć w Turcji. W czasie wojny o niepodległość Mustafa Kemal zachęcał Kurdów do lojalności, dając im zatrudnienie w armii i obiecując przywileje. To głównie kurdyjscy żołnierze zadecydowali o sukcesach armii Mustafy Kemala. Co więcej, rewolty Kurdów w (brytyjskim) Iraku oraz (francuskiej) Syrii toczyły się również pod hasłami zjednoczenia z Turcją.