3 kwietnia 1945 r., okolice niemieckiego miasteczka Ochturp: kanadyjskie transportery opancerzone Kangaroo użyczone Walijczykom z 53. Dywizji Piechoty British Army.
Wielka Wojna lat 1914-1918 pozostawiła kanadyjską gospodarkę w dobrej kondycji. Nic w tym dziwnego, zebrano bowiem tzw. dywidendę pokoju. W czasie wojny obywatele przyzwyczajają się do podwyższonych podatków, dyscypliny (zarówno wojskowej, jak i cywilnej), wzmożonego wysiłku produkcyjnego, jednocześnie zmniejszają swoje wymagania konsumpcyjne i odkładają na czarną godzinę. Państwo z kolei inwestuje olbrzymie sumy w gospodarkę.
W momencie zakończenia działań wojennych może nastąpić fala recesji związana z dostosowaniem się do nowych warunków, ale w państwach o gospodarce rynkowej przestawienie się na produkcję cywilną następuje z reguły bardzo sprawnie. Oszczędności są z reguły szybko wydawane, szczególnie że kończą się ograniczenia w dostępności do towarów. Obywatele wciąż ciężko pracują i wciąż są zdolni do poświęceń. Państwo wciąż zbiera wysokie podatki, ale nie wydaje ich już na prowadzenie wojny, ale przekierowuje je na potrzeby socjalne i wspieranie wzrostu ekonomicznego.
27 maja 1941 r., Warsztaty Angus lokomotywowni montrealskiej, pierwszy zbudowany w Kanadzie czołg piechoty Valentine oglądany przez C. D. Howe’a.
Wielka Wojna była dla gospodarki Kanady korzystna z jeszcze jednego powodu. Do tej pory była ściśle powiązana z rynkami Imperium Brytyjskiego, ale w czasie wojny musiała zwrócić się ku rynkowi Stanów Zjednoczonych Ameryki. Surowce trudno było przywozić zza oceanu, a i produkty konsumpcyjne nie znajdowały nabywców w ogarniętej wojną Europie. Łatwiej było korzystać z zasobów USA, łatwiej tam było sprzedawać.
W Stanach Zjednoczonych dywidenda pokoju była olbrzymia. Ludzie obserwowali wzrost produkcji i chcieli być właścicielami zakładów produkcyjnych. Stawali się nimi kupując akcje na giełdzie, bardzo często na kredyt zaciągany w bankach. W pewnym momencie jednak wzrost cen akcji na giełdzie był dużo wyższy niż wzrost wartości przedsiębiorstw. 24 października 1929 r. – w czarny czwartek – nastąpiła korekta cen akcji, oznaczająca średnio 11% utratę wartości. W kolejnych dniach, tygodniach, miesiącach, było coraz gorzej, a ceny akcji – coraz niższe. Indeks Dow Jones, wskazujący kondycję Giełdy Nowojorskiej, we wrześniu 1929 r. wynosił 381.17 punktów. W czerwcu 1932 r. – jedynie 41.22. Kredyty zaciągnięte na zakup akcji pozostały niespłacone, banki ratowały się ściągając swoje aktywa z innych rynków i wycofując się z inwestycji. Za kryzysem na giełdzie przyszedł kryzys w sektorze bankowym, który spowodował kryzys gospodarczy, pogłębiony załamaniem się popytu na dobra konsumpcyjne. Rozpoczął się Wielki Kryzys.
Wielki Kryzys uderzył w Kanadę z olbrzymią siłą wzmocnioną jej bliskimi związkami gospodarczymi ze Stanami Zjednoczonymi. Związki były bliskie, ale nie braterskie: w 1930 r. rząd w Waszyngtonie zlikwidował ulgi celne dla północnego sąsiada, w jednej chwili likwidując 50% kanadyjskiego handlu zagranicznego. W 1932 r. wydatki budżetowe rządu w Ottawie stanowiły 58% wydatków z roku 1929, tak samo zmniejszyła się wartość produkcji przemysłowej, a dochód narodowy wynosił jedynie 55%. Pojawiło się bezrobocie, które w przemyśle wynosiło 30%, a w powiązanym z USA przemyśle motoryzacyjnym sięgnęło 45%. Na wsi sytuacja była jeszcze gorsza – dwie trzecie jej ludności żyła jedynie z pomocy społecznej – a związane było to z wieloletnią suszą, która nawiedziła kontynent amerykański (fala upałów skończyła się dopiero w początkach lat 50., później przez czterdzieści lat oczekiwano nadejścia nowej epoki lodowcowej, dopiero od niedawna zagrożeniem ponownie jest ocieplenie klimatyczne). Kanada ucierpiała z powodu Wielkiego Kryzysu dużo bardziej niż jakiekolwiek państwo europejskie.
Oczywiście najbardziej ucierpiała gospodarka Nowej Fundlandii. Ucierpiała tak bardzo, że to niezależne wówczas państwo zniknęło z mapy świata: w 1932 r. Dominium Nowej Fundlandii zbankrutowało; w 1934 r. oddano kraj – z „dobrodziejstwem inwentarza”, czyli długami – Wielkiej Brytanii; a w 1949 r. Londyn przekazał te ziemie Kanadzie.
Niewiele brakowało, aby podobny los spotkał Kanadę, której władze nie dawały sobie rady w zarządzaniu kryzysem. Stany Zjednoczone wprowadziły w 1933 r. politykę Nowego Ładu i zaczęły wychodzić z kryzysu w 1936, ale w 1937 znów nastąpiła tam recesja i poziom gospodarczy z 1929 osiągnięto w 1941 r. (ekonomiści spierają się – korzystając z różnych wskaźników gospodarczych – kiedy dokładnie to nastąpiło: czy przed, czy po Pearl Harbor).
W Kanadzie próbowano kopiować pomysły z Waszyngtonu, ale nie przyniosło to rezultatu i w 1935 r. konserwatysta Richard Bennett został zastąpiony na stanowisku premiera przez Williama Mackenzie Kinga przewodniczącego Partii Liberalnej. „Liberalny” w języku kanadyjskiej polityki oznaczał „lewicowy” (w tym samym języku prawicowa partia premiera Bennetta nazywała się „progresywno-konserwatywną”). Sympatie i interesy polityczne nowego premiera miały wpływ na walkę z kryzysem: o ile w USA skupiono się na poprawie sytuacji gospodarczej, uznając bezrobocie za problem wtórny, to w Kanadzie priorytetem było zwalczanie bezrobocia, co nastąpiło kosztem produktywności. Bezrobocie udało się zwalczyć już w 1937 r., ale w przededniu niemiecko-rosyjskiej napaści na Polskę w 1939 r. kanadyjski przemysł miał bardzo niską efektywność.
W czasach Wielkiej Wojny lat 1914-1918 bardzo duże znaczenie dla państw Ententy miała kanadyjska produkcja rolnicza, ale kanadyjski przemysł miał dość ograniczony udział w wysiłku wojennym. W stoczniach wybudowano niewielką liczbę małych okrętów, w warsztatach lotniczych – niewielką liczbę maszyn latających. Pewne znaczenie miała produkcja broni strzeleckiej, większe – produkcja samochodów, a największe – produkcja amunicji. Fabrykacja tej ostatniej – szczególnie artyleryjskiej – odbywała się z kłopotami: kanadyjskie wytwórnie musiały przezwyciężyć problemy techniczne i technologiczne, a ich produkty przez długi czas nie przystawały do brytyjskich standardów. Ostatecznie jednak zdołano dostarczyć produkty satysfakcjonujące klienta.
W ciągu dwudziestu lat pokoju w Kanadzie niemal utracono zdolności produkcji zbrojeniowej. Gdy w 1936 r. rząd przeprowadził „Survey of Industry” – studia nad przemysłem i jego możliwościami – okazało się, że kanadyjskie fabryki pozbyły się narzędzi oraz obrabiarek zakupionych do produkcji uzbrojenia i zwolniły personel posiadający odpowiednie „know-how”. Kanada była rozbrojona, a jej dozbrojenie zależało od dobrej woli Wielkiej Brytanii.
Jedną z takich firm było przedsiębiorstwo John Inglis Co. Ltd., założone jeszcze w 1859 r. i wytwarzające urządzenia mechaniczne. John Inglis zmarł w 1898 r., ale firma się rozwijała i w czasie Wielkiej Wojny produkowała kotły, turbiny silniki okrętowe oraz miliony pocisków artyleryjskich. Po 1918 r. linia produkcyjna amunicji poszła na złom i skupiono się na produkcji cywilnej. Wielki Kryzys doprowadził spółkę do upadłości, ale w 1937 r. uratował ją James Hahn, właściciel innej małej spółki: British Canadian Engineering Limited.
Tymczasem, w 1936 r., rząd kanadyjski rozpoczął negocjacje w sprawie nabycia licencji i produkcji ręcznego karabinu maszynowego Bren. Po dwóch latach opóźnienia – głównie zawinionego przez Czechów, którzy opracowywali Brena na bazie swojego rkm ZB26 – podpisano kontrakt na produkcję 7000 sztuk dla armii kanadyjskiej i 5000 dla brytyjskiej. Kontrakt powierzono firmie John Inglis Co. Ltd. Zamówienie miało zostać zrealizowane w ciągu 24 miesięcy: do 1 kwietnia 1940 r.
Zanim jeszcze udało się rozpocząć produkcję, wybuchł skandal. Prasa ujawniła, że James Hahn był bardzo blisko związany z partią rządzącą i sponsorował wielu jej polityków (z obydwu partii), którzy z kolei wspierali jego starania w zaciąganiu państwowych kredytów umożliwiających zakup firmy John Inglis Co. Ltd. Co więcej, delegacja podpisująca kontrakty otrzymywała swoje uposażenie – liczone w dziesiątkach tysięcy ówczesnych dolarów, wartych kilkanaście razy więcej niż obecne – w sposób mało transparentny. Wstrzymano więc realizację kontraktu i zwołano komisję parlamentarną, która jednak stwierdziła, że prawo nie zostało złamane (musiała tak stwierdzić, bowiem Kanada nie miała praw antykorupcyjnych). Prawo nie zostało złamane, ale złamane zostały dobre obyczaje biznesowe i polityczne, w dodatku minister obrony – Ian Mackenzie – przyznał się, że podpisywał dokumenty, nie czytając ich.
Gabinet był bliski upadkowi, a przedterminowe wybory – prawdopodobne. Skandal został jednak wyciszony. Jedynie minister Mackenzie stracił urząd, ale krzywda mu się nie stała: z ramienia partii awansował na stanowisko ministra zdrowia i ubezpieczeń społecznych. Krzywda natomiast stała się armii kanadyjskiej: we wrześniu 1939 r. zamiast kilkoma tysiącami rkm Bren dysponowała... 29. John Inglis Co. Ltd zrealizował jednak zamówienie, co więcej, w czasie wojny wyprodukował 190 000 Brenów. Akcjonariusze otrzymywali 10% ceny każdego z nich. Stali się milionerami.
W kolejnych latach Inglis stał się największym producentem broni palnej w Kanadzie. Trafiła do niego m.in. produkcja pistoletów Browning HP. Powstały one w Belgii w Fabrique Nationale w nadziei na zwycięstwo we francuskim konkursie na pistolet wojskowy (sukces ostatecznie odniósł „pistolet automatique modèle 1935A”, dziś już zapomniany, ale niesłusznie: z niego bowiem wywodzi się ceniony SiG-Sauer 226). Browninga HP zamówiła natomiast armia Republiki Chińskiej, a gdy Niemcy w 1940 r. wkroczyli do Belgii, przejęli nie tylko zapasy, ale i linię produkcyjną. Browning HP stał się podstawowym wyposażeniem Wehrmachtu jako „9mm Pistole 640(b)”.
Brytyjczycy nie dysponowali dobrą bronią boczną, postanowili więc również wyposażyć się w Browningi HP, które wyróżniały się nowoczesną konstrukcją i pojemnym magazynkiem: 13 nabojów w porównaniu do 6-8 w innych pistoletach i rewolwerach. W ich zasięgu byli również inżynierowie FN, którzy zdołali uciec Niemcom. Wysłano ich zatem do Kanady, żeby produkowali tam Browningi. Produkcja się jednak opóźniała: problemem był brak planów, które pozostały w Belgii. Pistolet trzeba było rozrysowywać na nowo, więc nie dość, że różni się on wymiarowo od europejskiego oryginału, to produkcja na dużą skalę ruszyła dopiero jesienią 1944 r. Już po wojnie Browning HP stał się podstawowym pistoletem wielu armii NATO oraz w kilkudziesięciu innych państwach – w sumie 93 – w niektórych używany jest do dziś (to jedyny pistolet, który pojawił się w każdym filmie z Jamesem Bondem). Kanadyjczycy w formacjach regularnych wciąż mają Browningi HP, natomiast z formacji specjalnych wypiera go – powtarza się sytuacja sprzed 88 lat – SiG 226.
Kanadyjski Inglis produkował również Polsteny. Wbrew nazwie nie był to wariant pistoletu maszynowego, ale proste niczym Sten działko przeciwlotnicze skonstruowane przez Polaków. Na początku wojny brytyjska obrona przeciwlotnicza obszaru krajowego opierała się na armatach dużego i średniego kalibru, a obrona przeciwlotnicza wojsk na karabinach maszynowych. Wiosną 1941 r. – po kampanii greckiej, walkach na Krecie i pierwszych walkach z Afrika Korps – stało się jasne, że wojska lądowe potrzebują szybkostrzelnych działek 20 mm do zwalczania celów takich jak niemieckie bombowce nurkujące Stukas. Niestety, 20 mm Oerlikon kosztował bardzo wiele, jego obsługa była skomplikowana i – co najważniejsze – produkcja była powolna, więc trafiały one wyłącznie do marynarki i lotnictwa. Postanowiono więc skonstruować działko o walorach Oerlikona, ale tańsze, łatwiejsze w użyciu i przystosowane do masowej produkcji. Zadanie opracowania powierzono grupie polskich inżynierów.
Gdy Stany Zjednoczone – wraz ze swoimi zdolnościami produkcyjnymi – weszły do wojny prace nad Polstenem zwolniły i ostatecznie produkcję rozpoczęto pod koniec 1943 r. (240 sztuk wyprodukowano w 1943, 13 548 w 1944, i kilka tysięcy w kolejnych latach). Polsten – a właściwie „Gun, Machine, Polsten, 20 mm, Mark I” – miał 119 części, a nie 250 jak Oerlikon, a jego cena – nieco ponad 60 ówczesnych funtów – była 4-5 krotnie niższa od ceny Oerlikona. Brytyjskie wojska lądujące we Francji były wyposażone w Polsteny, ale zagrożenie powietrzne ze strony Niemców było niewielkie, więc wykorzystywano je przeciwko latającym bombom V-1. Po zakończeniu wojny Oerlikonów z demobilu było tak wiele, że zalety Polstenów nie były istotne i o działku szybko zapomniano.
Przedwojenna walka z bezrobociem okazała się skuteczna i – paradoksalnie – nie miała pozytywnego wpływu na wojenną gospodarkę Kanady. Jej populacja przekraczała 11 milionów, z których 3 miliony było w wieku produkcyjnym: 2 miliony były zatrudnione w rolnictwie, a 1 milion w przemyśle. Rezerwy osobowe były niewielkie – dodatkowo wyczerpała je mobilizacja niemal 1 miliona mężczyzn – więc Kanada przez całą wojnę borykała się z problemem braku rąk do pracy. Remedium było zwiększenie zatrudnienia kobiet: ponad 1 milion zostało zatrudnionych, co miało wpływ na powojenny kształt społeczeństwa: równouprawnienie przestało być jedynie teoretyczną ideą, a stało się faktem. Masowo zatrudniano też młodocianych, doszło do tego, że obniżono wymagania wiekowe w wydawaniu prawa jazdy: mogli je otrzymać nawet 14-latkowie, jeśli tylko byliby chętni do pracy w transporcie.
Zwycięstwo nad bezrobociem osiągnięto – nieco upraszczając – poprzez zatrudnienie wszystkich chętnych przy niewielkim
obciążeniu ich pracą. Miało to niekorzystny wpływ na wysiłek wojenny, ale za to uniknięto katastrofy ekonomiczno-społecznej po jej zakończeniu. Otóż w Wielkiej Brytanii robotnicy byli już przed wojną obciążeniu dużą ilością pracy, a gdy wojna wybuchła, produkcję należało zwiększyć, co można było uczynić tylko poprzez zwiększenie wymagań wobec robotników. Oczywiście nie byli oni z tego zadowoleni, a zwyczajowy sposób zachęcania do pracy poprzez zwiększenie wynagrodzeń nie był skuteczny: co po pieniądzach, skoro w warunkach blokady nie można za nie nic kupić? (nie zwiększano wynagrodzeń również z powodu obaw przez inflacją). Brytyjscy robotnicy zostali zatem wynagrodzeni przywilejami – a raczej obietnicami wprowadzenia przywilejów po zakończeniu wojny.
Gdy wojna się skończyła, brytyjscy robotnicy pracowali więc mało, za wysokie pensje i niedokładnie. Nikogo nie można było zwolnić ze względu na potęgę związków zawodowych. Brytyjski przemysł przestał być konkurencyjny i w latach 70. XX wieku znaczna część przedsiębiorstw – chociażby motoryzacyjnych i lotniczych – została zamknięta. Sytuacja w Kanadzie była zupełnie inna: początkowe obciążenie robotników nie było duże, w dodatku można było je zwiększyć zachęcając lepszymi pensjami (do pewnego stopnia – w Kanadzie również obawiano się inflacji), które było na co wydawać. Po wojnie gospodarka kanadyjska była w doskonałej kondycji.
Doskonała kondycja kanadyjskiej gospodarki po zakończeniu wojny wiązała się również z faktem, że przed wojną Kanada była państwem rolniczo-przemysłowym: większość ludności była zatrudniona w rolnictwie, większość dochodów zapewniało rolnictwo. Wojenne inwestycje w przemysł zindustrializowały państwo i doprowadziły do stanu równowagi. Miało to również znaczenie polityczne: Kanada – do tej pory samowystarczalna żywnościowo – stała się również samowystarczalna pod względem przemysłowym.
