Latem 1914 r. przeciwko Austro-Węgrom Rosja skierowała pięć armii (3.,4.,5., 8., 9.), przeciwko Niemcom dwie (1. oraz 2.), które jesienią również poszły na Austrię, pozostawiając front niemiecki 10. Armii. (6. A broniła Bałtyku, a 7. A – Morza Czarnego).

Ukraina toczyła sto lat temu wielką wojnę o niepodległość. Wojnę przegraną i nieznaną, bo skazaną na zapomnienie – wszak historię piszą zwycięzcy. Była to jednak wojna na olbrzymią skalę, toczona z zaangażowaniem i wytrwałością nie mniejszymi niż polskie starania w walkach o niepodległość i granice.

Początki państwowości ukraińskiej sięgają IX wieku, a sto lat później – w 988 r. – książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest. Państwo to nazywało się Rusią Kijowską. W XIII wieku Ruś podbili Tatarzy, ale ziemie te były stopniowo wyzwalane. O Ruś walczyły dwa państwa, państwa, w których obowiązywał ten sam język urzędowy, ta sama religia, ta sama kultura i te same zwyczaje co w dawnej Rusi Kijowskiej: Wielkie Księstwo Moskiewskie oraz Wielkie Księstwo Litewskie. W 1569 r. w sprawy Rusi zaangażowała się również Korona Królestwa Polskiego. Po kilkuset latach wykształciły się trzy państwa sukcesyjne po Rusi Kijowskiej: tam gdzie były silne wpływy Wielkiego Księstwa Litewskiego, powstała Białoruś, tam gdzie były silne wpływy Moskwy, powstała Rosja, a tam gdzie były wpływy – nie takie silne – Polski, powstała Ukraina. Nazwa ta pojawiła się dlatego, że żadne z trzech zaangażowanych nad Dnieprem państw nie chciało przyznać mieszkańcom tamtych ziem prawa do nazywania się Rusinami.

Ogłoszenie III Uniwersału Ukraińskiej Centralnej Rady, czyli proklamacji Ukraińskiej Republiki Ludowej 20 listopada 1917 r. w Kijowie. W centrum widać charakterystyczną patriarchalną postać Mychajło Hruszewskiego, a obok niego Symona Petlurę.

Przesilenie nastąpiło w 1772 r. Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej praktycznie wyeliminował Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie z gry politycznej. Państwo Tatarów na Krymie straciło turecką ochronę, a wkrótce zostało inkorporowane przez Moskwę i jego ziemie stały się obszarem kolonizacji rosyjskiej. Wreszcie Lwów i okolice dostały się pod wpływy Austrii. Na niemal 150 lat ustabilizowało to sytuację na Ukrainie.

Ukraińskość w XIX wieku była przede wszystkim kwestią lingwistyczną, a tym samym geograficzną i dopiero później – polityczną. Dyskutowano o tym, czy istnieje odmienny język ukraiński, czy jest to gwara języka rosyjskiego. Zasięg używania mowy ukraińskiej oznaczał tym samym obszar Ukrainy: od Karpat na zachodzie po Kursk na wschodzie, od Krymu na południu po Mińsk Litewski na północy. Władze w Moskwie i Petersburgu uważały, że mieszkańcy Ukrainy posługują się „małorosyjską” gwarą języka rosyjskiego i są częścią „Wielkiej i Niepodzielnej Rosji”. Z kolei większość mieszkańców Ukrainy uważała swój język za odrębny, sympatie politycznie były natomiast mocno skomplikowane. Część Ukraińców chciała mieszkać w „Wielkiej i Niepodzielnej Rosji”, część Ukraińców chciała autonomii w ramach Imperium Rosyjskiego, a część chciała niepodległego państwa. Liczba zwolenników niepodległości w gwałtowny sposób wzrosła w początkach XX wieku, co było związane z przemianami społecznymi i politycznymi w Rosji oraz w Austro-Węgrzech.

Powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1917 r.

Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się latem 1914 r. Pretekstem stała się śmierć austriackiego i węgierskiego następcy trony – arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Planował on bowiem taką reformę Austro-Węgier, w której dotychczas uciskane mniejszości otrzymałyby więcej praw politycznych. Zginął z rąk Serbów, którzy obawiali się, że poprawa sytuacji serbskiej mniejszości w Austrii uniemożliwi utworzenie wielkiej Serbii. Równie dobrze mógł paść ofiarą Rosjan, obawiających się, że poprawa sytuacji mniejszości ukraińskiej w Austrii – przede wszystkim w Galicji – uniemożliwi utworzenie wielkiej Rosji.

Podstawowym celem wojennym Rosji w 1914 r. było zjednoczenie wszystkich „Rosjan” – także tych spod Przemyśla i Użhorodu, mówiących językiem ukraińskim – w granicach jednego państwa: Wielkiej i Niepodzielnej Rosji. Armia rosyjska skupiła większość swoich sił na granicy z Austrią i próbowała osiągnąć tam sukces. Sukces odniosła połowiczny: zmusiła armię austro-węgierską do oddania terenu – w tym Lwowa – ale nie zdołała jej zniszczyć. Co więcej, potraktowanie armii niemieckiej jako przeciwnika mniej istotnego doprowadziło Rosjan do serii porażek. W maju 1915 r. Austriacy, Węgrzy i Niemcy zdołali przełamać front pod Gorlicami i zmusić Rosjan do odwrotu. Przez kilka kolejnych lat front wschodni Wielkiej Wojny ciągnął się od Rygi nad Bałtykiem, poprzez Pińsk w centrum, aż po Czerniowce przy granicy z Rumunią. Nawet wejście tego ostatniego królestwa do wojny – w 1916 r., po stronie Rosji i państw ententy – nie zmieniło wiele w sytuacji militarnej.

Sytuacja militarna zmieniła się wraz ze zmianą sytuacji politycznej. W marcu 1917 r. wybuchła rewolucja lutowa, a w listopadzie 1917 r. – rewolucja październikowa (rozbieżności nazewnicze spowodowane są używaniem w Rosji kalendarza juliańskiego, a nie – jak w Europie – kalendarza gregoriańskiego). Rewolucja lutowa odsunęła od władzy cara i zamieniła Rosję w republikę. Rewolucja październikowa zniszczyła republikę i wprowadziła w Rosji bolszewizm.

Republika rosyjska, powstała w wyniku rewolucji lutowej, próbowała być państwem cywilizowanym, demokratycznym, przestrzegającym norm prawnych zachodniej cywilizacji. Władza miała trafić do ludzi – którzy przestali być carskimi poddanymi i stali się obywatelami republiki. Do tej pory wszystkie decyzje podejmował car – a raczej wyznaczeni przez niego dostojnicy – teraz obywatele mogli decydować o swoim losie, w miejscach, w których mieszkali. W granicach imperium rosyjskiego powstały zatem różnego rodzaju lokalne rady, którym przekazano część władzy. Nastąpiła również demokratyzacja i humanizacja armii rosyjskiej: powstawały formacje narodowe, także i ukraińskie.

17 marca 1917 r. – a więc dziewięć dni po wybuchu rewolucji lutowej – w Kijowie powstała Ukraińska Centralna Rada, reprezentująca Ukraińców. Jej przewodniczącym wybrano Mychajła Hruszewskiego, którego życiorys doskonale oddaje losy ukraińskiej myśli narodowej. Urodził się w Chełmie, w rodzinie nauczyciela seminarium prawosławnego, sprowadzonego z głębi imperium, aby rusyfikować Polskę. Nauki pobierał w Tbilisi oraz Kijowie, a następnie wyjechał do Lwowa, gdzie na austriackim uniwersytecie – w którym językiem wykładowym był polski – wykładał po ukraińsku przedmiot o nazwie „historia Ukrainy–Rusi” (propagował używanie nazwy „Ukraina” dla dziejów Rusi Kijowskiej). Po rewolucji w Rosji w 1905 r. zaangażował się w życie społeczno-polityczne w Kijowie. Wojna zastała go we Lwowie, ale „przez trzy granice” przedostał się do Kijowa, tylko po to, żeby zostać zesłanym na Syberię za kolaborację z Austriakami. W 1917 r. został przewodniczącym UCR, później odsunięto go od władzy, po 1919 r. przez jakiś czas mieszkał w Czechosłowacji, skąd pojechał do Związku Sowieckiego, żeby ostatnie lata życia spędzić w więzieniu.