Bajka w Gniewie. Fot. zbiory Bohdana Hurasa

Latem 2015 r., kiedy panująca w kraju susza spowodowała znaczny spadek wód Wisły, nieuregulowana rzeka zaczęła odsłaniać swoje tajemnice. I tak, 27 lipca, pewne poruszenie w Warszawie, w kręgach zajmujących się archeologią żeglugi, spowodowało wyłonienie się z wody na wysokości ulicy Wilanowskiej wraku niezidentyfikowanej jednostki. Zaczęto przypuszczać, że są to szczątki bocznokołowego statku pasażerskiego Bajka zatopionego przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego. Jak się potem przekonano, były to tylko przypuszczenia, a wrak okazał się zupełnie inną jednostką. Chcieliśmy przedstawić Czytelnikom dość ciekawe i, co najważniejsze, zupełnie nieznane dzieje tego statku.

Przełom XIX/XX w. to największy rozwój żeglugi śródlądowej na Wiśle w granicach zaboru rosyjskiego. Niezbyt rozwinięta sieć linii kolejowych oraz dróg powodowała, że często jedynym środkiem komunikacji pomiędzy miejscowościami położonymi nad rzeką pozostawał statek. Do najpoważniejszych przewoźników należały firmy Maurycego Fajansa z Warszawy, Braci Górnickich i Chaima Rogozika z Płocka, Braci Ciechanowskich z Włocławka oraz powstałe w 1911 r. Warszawskie Akcyjne Towarzystwo Handlu i Żeglugi (dalej – WATHiŻ), a także Towarzystwo Żeglugi Parowej „Krater” z Włocławka założone w 1910 r. Były to, jak już wspomniano, rejsy typowo komunikacyjne. Natomiast początek zorganizowanych rejsów wycieczkowych można datować na wczesne lata XX w. Wtedy to zaczęły powstawać specjalnie budowane statki, których zadaniem było przewożenie w dni świąteczne i wolne od pracy wycieczek lub grup indywidualnych. Statki te również mogły pływać w rejsach typowo komunikacyjnych, lecz ich elegancki wystrój sprawiał, że wykorzystywane były głównie właśnie w rejsach spacerowych.
W 1910 r., a dokładnie 26 sierpnia, we Włocławku przy ul. Bulwarowej 19 została założona firma, która przyjęła oficjalną nazwę Kobyliński, Cywiński, Krygier i Czarnomorski – „Żegluga na Wiśle Krater” Spółka Jawna. Akt notarialny spisano 13 sierpnia 1910 r. w obecności notariusza Ludwika Ulejskiego. Założycielami firmy byli – Konstanty Kobyliński, Gracjan Cywiński, Klemens i Franciszka Krygier z Włocławka oraz zamieszkały w Łodzi Adam Czarnomorski. Spółka za cel obrała sobie budowę statków pasażerskich
i towarowych parowych i nieparowych oraz żeglugę i przewóz towarów na rzece Wiśle. Kapitał spółki wynosił 100 tys. rubli. Każdy z udziałowców posiadał po 25% udziałów. W kwietniu 1911 r. do spółki przyjęci zostali – Ludwik Stefan Młodzianowski, Jan Piechotka i Stefan Markowski. Natomiast 12 października 1912 r. ze spółki odeszli Klemens i Franciszka Krygierowie oraz Konstanty Kobyliński. Kilka dni później, bo 19 października, zmieniono nazwę spółki na Towarzystwo Żeglugi Parowej na Wiśle „Krater”.
Pierwszym statkiem, jaki zamówiła spółka we włocławskiej stoczni Zakłady Mechaniczne Żeglugi A. Paruszewski był statek pasażerski Krater. Wodowano go 16 września 1910 r., a oddano do użytku na początku następnego roku. W międzyczasie firma „Krater” wybudowała własną stocznię, gdzie powstały 3 statki o nazwach Kolos (maj 1911), przystosowany do rejsów nocnych Wilanów (styczeń 1912) i flagowy statek firmy – Hetman (kwiecień 1912), również przeznaczony do rejsów nocnych, a także 3 przystanie pływające.
Po oddaniu do eksploatacji statku Hetman (Гетманъ) w maju 1912 r., rosyjskie Ministerstwo Komunikacji (Ministierstwo Putiej Soobszczenija, dalej – MPS) nadało mu numer rejestracyjny 21/109. Właściciele statku zamierzali eksploatować go w oparciu o Warszawę, gdzie spodziewano się większego zainteresowania rejsami. W zasadzie z Hetmanem mógł tylko konkurować statek salonowy firmy M. Fajansa – Pan Tadeusz zbudowany w 1911 r. Był on znacznie większy od Hetmana. Jego długość wynosiła 76,03 m. Był to największy statek w historii Wisły.