Torpedowiec typu PN, jeden z poziejszej serii, o numerach od 64 do 69. Okrety, na ktorych Sauro najczesciej pelnil role pilota, byly niemal identyczne. Fot. Luce

Mający za sobą długi okres służby w Marina Militare okręt podwodny Nazario Sauro jest od 2009 r. jedną z morskich atrakcji turystycznych Genui – zacumowany w basenie przy budynku Muzeum Morskiego (Galata Museo del mare), stanowi jego największy eksponat. Jako drugi w marynarce wojennej Włoch nosi imię i nazwisko irredentysty, który 102 lata temu trafił w wyniku pechowo zakończonej misji bojowej do niewoli i niedługo później stanął na szafocie.

Proklamowane w marcu 1861 r. powstanie Zjednoczonego Królestwa Włoch było etapem na drodze ku pełnej unifikacji – w 1866, dzięki kolejnej wojnie z Austrią, dołączyła do niego Wenecja, a 4  lata później zdobycie Rzymu oznaczało koniec istnienia Państwa Kościelnego. W granicach krajów sąsiedzkich pozostawały mniejsze lub większe obszary, których mieszkańcy mówili po włosku, nazwane „ziemiami niewyzwolonymi” (terre irredente). Najdalej idący zwolennicy przyłączenia ich do ojczyzny myśleli o Korsyce i Malcie, realiści ograniczali się do tego, co można byłoby wyrwać Habsburgom. Z powodu ideowego zbliżenia się do republikanów, zmiany sojuszy (w 1882  r. Włochy, wobec zaanektowania Tunezji przez Francję, zawarły tajny pakt z Austro-Węgrami i Niemcami) oraz ambicji kolonialnych Rzymu, irredentyści stali się kłopotliwi. Mimo braku wsparcia lub nawet kontrakcji policyjnych ze strony „swoich”, nie mieli jednak większych kłopotów ze zdobywaniem poparcia po drugiej stronie granic, zwłaszcza nad Adriatykiem. Te przez lata ani drgnęły, dopiero I wojna światowa sprawiła, że Włochy powiększyły się o Triest, Gorycję, Zarę (Zadar), Fiume (Rijekę) i półwysep Istria. W przypadku tego ostatniego regionu postacią symboliczną stał się Nazario Sauro.

Początek drogi

Istria, największy półwysep Adriatyku, w całej swojej historii politycznej pozostawał najdłużej pod władzą Republiki Weneckiej – jako pierwszy, w 1267 r., został do niej formalnie włączony port Parenzo (obecnie Poreč, Chorwacja), w którego ślady wkrótce poszły pozostałe miasta na wybrzeżu. Tereny wewnętrzne, wokół obecnego Pazinu (niem. Mitterburg, wł. Pisino), należały do feudałów niemieckich, a następnie monarchii habsburskiej. Na mocy traktatu z Campio Formio (1797), a potem w rezultacie upadku cesarstwa napoleońskiego, w jej skład weszła całość półwyspu. Decyzja z 1859 r., że położona w południowo-zachodniej części Istrii Pola zostanie główną bazą floty austriackiej, pociągnęła za sobą industrializację portu (stał się dużym ośrodkiem stoczniowym) i uruchomienie komunikacji kolejowej. Z czasem mocno wzrosło wydobycie węgla kamiennego w miejscowej kopalni (pierwsze szyby wydrążono kilka wieków wcześniej), rozpoczęto też eksploatację złóż boksytu. Władze w Wiedniu wykluczały więc możliwość przejęcia półwyspu przez Włochy, widząc sojuszników w nacjonalistach chorwackich i słoweńskich, reprezentujących biedniejszą ludność z terenów wiejskich, głównie na wschodzie regionu.
Przyszły bohater narodowy urodził się 20 września 1880 r. w Capodistrii (obecnie Koper, Słowenia), porcie leżącym nad Zatoką Triesteńską, u nasady półwyspu. Jego rodzice wywodzili się z rodzin mieszkających tam od stuleci. Ojciec, Giacomo, był marynarzem, stąd wychowaniem potomstwa zajmowała się jego żona Anna i to od niej jedyny syn (mieli jeszcze córkę) przy każdej okazji słyszał, że prawdziwa ojczyzna zaczyna się na północny zachód od pobliskiego Triestu, który tak jak Istria powinien stać się częścią Włoch.
Po ukończeniu szkoły podstawowej Nazario trafił do gimnazjum, ale zamiast nauki wolał wycieczki żaglówką lub wyścigi łodzi wiosłowych. Zapisanie się do Circolo Canottieri Libertas, miejscowego klubu wioślarskiego, który zrzeszał irredentystów, sprawiło, że jego poglądy się zradykalizowały, a oceny uległy pogorszeniu. W tej sytuacji Giacomo postanowił, że syn ukończy edukację na drugiej klasie i zacznie pracować razem z nim. W 1901  r. Nazario został szyprem i ożenił się, niecały rok później przyszedł na świat pierworodny, który otrzymał na imię Nino, dla uhonorowania jednego
z towarzyszy Garibaldiego.
Pod koniec 1905  r., mając za sobą rejsy także na Morzu Śródziemnym, od Francji po Turcję, Sauro zakończył naukę w triesteńskiej Akademii Morskiej zdaniem egzaminu kapitańskiego. Jako „pierwszy po Bogu” pływał na niewielkich parowcach, zaczynając od Cassiopei, na trasie do Sebenico (Szybenik). Cały czas utrzymywał regularne kontakty z irredentystami na Istrii, a rejsy do Rawenny, Ankony, Bari czy Chioggi stanowiły okazję do spotkań z włoskimi. Stał się republikaninem, a zniechęciwszy się do odrzucających wojny socjalistów zaczął podzielać pogląd Giuseppe Mazziniego, że rezultatem nieuniknionego wielkiego konfliktu będzie Europa wolnych, niepodległych narodów. W lipcu 1907  r., razem z innymi członkami klubu wioślarskiego, zorganizował manifestację z okazji 100-lecia urodzin Garibaldiego, która odbyła się w Capodistrii i z powodu wznoszonych haseł oznaczała kary dla jej uczestników. Przez kilka lat, poczynając od 1908, z grupą zaufanych przyjaciół przemycał na różnych żaglowcach broń i amunicję dla bojowników niepodległościowych w Albanii. Jego ostatnie dziecko, urodzone w 1914  r., dostało tak na imię. Imiona pozostałych, Anita (na cześć żony Giuseppe Garibaldiego), Libero i Italo, również wynikały z jego przekonań:.
W 1910 r. Sauro został kapitanem na promie pasażerskim San Giusto, który kursował między Capodistrią i Triestem. Trzy lata później miejscowy gubernator zarządził, że instytucje publiczne i przedsiębiorstwa na Istrii mogą zatrudniać tylko poddanych Franciszka Józefa I. Sauro sabotował zarządzenie na „swoim” statku (należał on do spółki, w której był jego ojciec), narażając się zarówno władzom, jak i muszącym płacić kary pracodawcom, którzy w czerwcu 1914 r. mieli dosyć i wyrzucili go z pracy. Warto tu dodać, że Nazario od małego odznaczał się żywiołowym temperamentem, który przerodził się w graniczącą z awanturnictwem porywczość. W połączeniu z prostolinijnością i niewyparzonym językiem stanowiła ona kłopotliwą, tylko trochę łagodzoną przez autoironiczne poczucie humoru mieszankę, odbijającą się także na jego stosunkach z kapitanami i zarządcami konkurencyjnych linii promowych.
Zaraz po wybuchu I wojny światowej, na początku września, Sauro opuścił Capodistrię. W Wenecji, dokąd przeniósł się z najstarszym synem, prowadził agitację na rzecz stanięcia Italii po stronie Ententy. Wykorzystując fałszywe paszporty, razem z Nino woził też do Triestu materiały propagandowe i szpiegował tam. Działalność wywiadowcza nie była dla niego nowością - już wiele lat przed przeniesieniem się do Wenecji nawiązał kontakt z tamtejszym wicekonsulem Włoch, któremu przekazywał informacje o ruchach jednostek c.k. floty oraz fortyfikacjach w jej bazach.

Porucznik Sauro

Niedługo po przenosinach Nazario i Nino do Wenecji, jesienią 1914 r., władze w Rzymie, deklarujące chęć zachowania neutralności, zaczęły prowadzić negocjacje z walczącymi stronami, by jak najdrożej ją „sprzedać”. Stosująca szantaż ekonomiczny Ententa dała więcej i 26 kwietnia 1915 został podpisany w Londynie tajny traktat, zgodnie z którym Italia miała w ciągu miesiąca stanąć po jej stronie – ceną była obietnica, że po wojnie nowy sojusznik zyska m.in. Triest i Istrię.
23 maja Włosi dotrzymali umowy, wypowiadając wojnę Austro-Węgrom. Dwa dni wcześniej Sauro zgłosił się na ochotnika do służby we Flocie Królewskiej (Regia Marina) i został z miejsca przyjęty, otrzymując stopień porucznika i przydział do garnizonu weneckiego. Wziął udział już w pierwszej akcji bojowej, jako pilot na niszczycielu Bersagliere, który wraz z bliźniaczym Corazziere osłaniał Zeffiro, gdy ten dwie godziny po północy z 23 na 24 maja wszedł na wody laguny Grado w zachodniej części Zatoki Triesteńskiej i tam odpalił torpedę do nabrzeża w Porto Buso, a potem ostrzelał miejscowe koszary c.k. armii.