W 2016 r., po zawieszeniu embarga na zakupy samolotów, Iran Air zamówił 200 maszyn. Pierwszy od kilku dekad nowy samolot linii dostarczony prosto z wytwórni, Airbus A321 (EP-IFA), pojawił się na lotnisku Mehrabad 12 stycznia 2017 r. Na zdjęciu – maszyna kilka dni po przylocie do Teheranu. Fot. Michał Petrykowski

Iran to drugie pod względem wielkości państwo w regionie Zatoki Perskiej, które w najnowszej historii przechodziło wiele przeobrażeń i gwałtownych zmian politycznych. To także fascynująca mieszanka dzisiejszej kultury z historią starożytnej potęgi Persji. Ponad 70-letnia historia narodowego przewoźnika Iranu to trudne początki działalności, przekształcenia na początku lat 60. XX wieku i „złote” lata 70., kiedy linia była jedną z najszybciej rozwijających się na świecie. Przez kilka ostatnich dekad w następstwie zmian politycznych przewoźnik miał ograniczoną możliwość rozwoju i zmagał się z problemami sprzętowymi. Dzisiaj, po złagodzeniu nałożonych na państwo sankcji, Iran Air ponownie aspiruje do roli największej linii w regionie.

Początki komercyjnych przewozów pasażerskich w Persji sięgają lat 20. ubiegłego stulecia i zbiegły się w czasie z ambitnymi planami rozwoju niemieckiej linii Junkers Luftverkehr. Jej właścicielem był inżynier i założyciel wytwórni samolotów Hugo Junkers, który próbował również zbudować sieć połączeń lotniczych. Samoloty przewoźnika miały obsługiwać trasę biegnącą ze Skandynawii przez Rosję aż do Teheranu w Persji. W latach 1922/23 Junkers skoncentrował się na rozwoju pierwszego etapu magistrali lotniczej. Do obsługi tras na wschodzie powołano spółkę Junkers Luftverkehr Russia, jednak sam projekt został wstrzymany w 1924 r.; rejsy z Moskwy do Baku i Tiflis (Tbilisi) przejęły linie Ukrvozduchput a z Königsberga do Moskwy – Deruluft.
Pierwsze niezbyt udane próby utworzenia połączeń nie zniechęciły niemieckiego inwestora. Od 1924 r. Junkers skoncentrował swoją uwagę na Bliskim Wschodzie, ubiegając się o koncesję na regularne przewozy komercyjne w Persji. Pod koniec roku pięć jednosilnikowych samolotów F.13, eksploatowanych dotychczas przez Junkers Luftverkehr Russia, przebazowano z Moskwy do Iranu, gdzie od grudnia 1924 do marca 1925 r. wykonywały sporadycznie rejsy z Teheranu przez Pahlavi do Baku. Obsługę połączeń wkrótce zakończono, a po zawieszeniu operacji część F.13 przejęło lotnictwo wojskowe Persji. Warto dodać, że po utworzeniu w kraju pierwszych jednostek lotniczych w 1920 r. pilnie poszukiwano maszyn mogących zasilić formacje wojskowe. Jednym z potencjalnych dostawców były Stany Zjednoczone, które jednak nie przyjęły zamówienia. W zamian do wojska trafiły samoloty pochodzące z Rosji i Francji oraz wspomniane już eks-cywilne transportowe F.13.
Na tych właśnie maszynach doskonalili swoje umiejętności piloci, którzy zasilili później szeregi pierwszej cywilnej kompanii lotniczej utworzonej na terenie bliskowschodniego państwa. Była nią spółka Junkers Luftverkehr Persien, która w lutym 1926 r. została zarejestrowana w Persji jako „Company Havapeimai Yunkers dar Iran”. Otrzymała ona koncesję na obsługę tras na okres pięciu lat, zgodnie z umową zobowiązana również była do uruchomienia szkoły lotniczej i treningu lokalnych pilotów.
W ramach przygotowań do obsługi połączeń w kwietniu 1927 r. do Iranu trafiły dwa kolejne F.13 (nr 800 i 2001), a w sierpniu – Junkers W33 (nr 794). W lutym 1927 r. linia zainaugurowała operacje na trasie z Teheranu do Bandar Pahlavi oraz do Ghasr-Shirin przez Hamedan i Kermanszah (w pobliżu granicy z Irakiem). Połączenia wykonywane początkowo we współpracy z Ministerstwem Poczty, Telegrafu i Telefonu miały obejmować przewóz towarów i przesyłek, dostępne były również dla pasażerów. W ciągu pierwszego roku przewozów linia wykonała 1047 lotów, a z jej usług skorzystało 2812 pasażerów i przewieziono 756 kg poczty.
W 1928 r. spółka rozpoczęła obsługę rejsów do Baku przez Bandar Pahlavi oraz do Sziraz i Buszehr z międzylądowaniem w Isfahanie. Pod koniec 1928 r. flota Junkers Luftverkehr Persien wzbogaciła się o kolejny samolot W33, następne zaś trzy maszyny tego typu trafiły do Iranu w 1929 r. Pomimo początkowego sprzeciwu strony brytyjskiej, trasa do Kermanszah została przedłużona do Bagdadu, w 1929 r. zaś siatkę połączeń wzbogacono o rejsy do Meszhedu, a w kolejnym roku do Tabrizu. W tym czasie linia przewiozła 3768 pasażerów oraz 21,5 t poczty.
Junkers Luftverkehr Persien był pierwszym przewoźnikiem lotniczym, który skomunikował bliskowschodni kraj z resztą świata – pasażerowie rozpoczynający podróż mieli możliwość przesiadki w Baku na połączenia innej linii do Moskwy, a stamtąd do centralnej Europy. Warto dodać, że pierwszymi europejskimi przewoźnikami obsługującymi trasy do Persji były brytyjskie Imperial Airways (od marca 1929 r.) i KLM (wrzesień 1929 r.). Ze względu na problemy ekonomiczne Junkers Luftverkehr Persien zakończył działalność przewozową w 1932 r., większość zaś eksploatowanych samolotów wróciła do Niemiec.
Wobec konieczności zapewnienia sprawnego transportu lotniczego pojawił się pomysł otwarcia połączeń obsługiwanych przez wojsko. Początkowo planowano zakup pięciu jednosilnikowych de Havilland Fox Moth oraz pięciu DH89 Dragon Rapide. Ostatecznie w lipcu 1937 r. do Iranu trafiły trzy dwusilnikowce zakupione przez Ministerstwo Wojny; płatowce zostały zmontowane w lokalnych zakładach w Ahwaz. Zgodnie z założeniami, trasy miały być obsługiwane w porozumieniu i na rzecz Ministerstwa Poczty, Telegrafu i Telefonu, a dla sprawnej realizacji projektu powołano rządowe przedsiębiorstwo – Iranian State Airlines (od 1935 r. Persja oficjalnie określana jest jako Iran). Tym razem strategicznym inwestorem zostały wspomniane już wcześniej Imperial Airways, które zapewniły pomoc techniczną i organizacyjną.