Obrona Moskwy stała się symbolem rosyjskiego oporu przeciwko najeźdźczym siłom Osi. Dla upamiętnienia bitwy, Moskwa otrzymała tytuł „Miasta Bohatera” w 1965 r. Muzeum Obrony Moskwy powstało w 1995 r.

W szeregu największych wydarzeń wojny niemiecko-sowieckiej 1941-1945 bitwa pod Moskwą zajmuje miejsce szczególne. Właśnie na polach obwodu moskiewskiego znalazła swój kres doktryna blitzkriegu (wojny błyskawicznej), Wehrmacht po raz pierwszy poniósł poważną klęskę albo, jak określił to w swojej mowie Najwyższy Naczelny Dowódca i Komisarz Obrony ZSRR, Josif Stalin: został rozwiany mit o niezwyciężoności armii niemieckiej. Bitwa pod Moskwą składała się z szeregu operacji obronnych i zaczepnych; w sumie było to 17 operacji. Trwała ponad sześć miesięcy – od 30 września 1941 do 20 kwietnia 1942 r. Z obu stron brało w niej udział ponad 3 mln ludzi, 22 000 dział i moździerzy, ponad 3000 czołgów i 2000 samolotów. Walki prowadzono na froncie o długości ponad 1000 km.

Kiedy we wrześniu 1941 r. wojska niemieckie odniosły duże sukcesy na kierunkach leningradzkim i kijowskim, Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht, OKW) uznało, że zostały stworzone sprzyjające warunki do zwycięstwa na skrzydłach i rozpoczęto przygotowania do rozstrzygającego natarcia na Moskwę. Ponownie wróciły nadzieje na osiągnięcie zwycięstwa na froncie wschodnim jeszcze w 1941 r. Wodzowi i kanclerzowi Rzeszy oraz Naczelnemu dowódcy Wehrmachtu, Adolfowi Hitlerowi i jego generałom wydawało się, że wystarczy zdobyć stolicę ZSRR i cele polityczne wojny zostaną zrealizowane. Ponadto podjęto decyzje, że poza główną operacją na kierunku moskiewskim, należy na północy nawiązać styczność z Finami na wschód od jeziora Ładoga, a na południu zająć Krym, Donbas i przebić się na Kaukaz. Poważnego oporu wojsk sowieckich spodziewano się jedynie pod Moskwą.

Plan operacji Barbarossa” przewidywał zdobycie Moskwy w 10-12 tygodniu wojny. Jednak mimo dużych sukcesów niemieckiego natarcia szybko okazało się, że nie jest to możliwe.

Zgodnie z myślą przewodnią Dyrektywy nr 35 z 6 września decydująca operacja przeciwko grupie armii Timoszenki prowadzącej walki na zachód od Moskwy powinna zwycięsko zakończyć całą kampanię. Do Moskwy pozostawało 300 km. Hitler, który miał świadomość tego, że czas ucieka, stwierdził, że zgrupowanie wojsk przeciwnika na kierunku moskiewskim stanowczo powinno zostać zniszczone przed nastaniem zimy. W tym celu należy koniecznie skoncentrować wszystkie znajdujące się na skrzydłach siły lądowe oraz powietrzne i rzucić je w odpowiednim czasie do natarcia…16 września dowódca Grupy Armii „Środek”, feldmarszałek Fedor von Bock skierował do swoich wojsk dyrektywę o przystąpieniu do przygotowania operacji mającej na celu zdobycie stolicy ZSRR, otrzymała ona kodową nazwę „Tajfun”.

Operacja „Tajfun”

O tym, jakie znaczenie przywiązywał Hitler do czynnika czasu, świadczy skierowane do szefa sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres, OKH) generała-pułkownika Franza Haldera żądanie, by zacząć natarcie w ciągu 8-10 dni, co było po prostu nierealne: 2. Armia i 2. Grupa Pancerna brały udział w bitwie o Kijów, a pozostałe siły po długotrwałych walkach na wschód od Smoleńska nie mogły nacierać przed przegrupowaniem oraz uzupełnieniem zapasów i środków materiałowych. Remontu wymagał sprzęt: w czterech grupach pancernych frontu wschodniego zdolnych do walki było 1586 czołgów. W 2. Grupie Pancernej z 747 wozów bojowych 557 znajdowało się w naprawie. Żeby natarcie mogło się rozpocząć w wyznaczonym terminie, Hitler kazał przekazać dla frontu z odwodu 2. i 5. dywizje pancerne (379 czołgów), przewidziane do użycia zgodnie z planem dopiero po zakończeniu operacji „Barbarossa”. W ten sposób wykorzystano ostatnie odwody OKH, pozbawiając się tym samym możliwości uzupełnienia strat.

Zgodnie z planem niemieckiego dowództwa Grupa Armii „Środek” miała trzema silnymi koncentrycznymi uderzeniami trzech grup pancernych i trzech armii polowych – z rejonów m. Duchowszczina, Rosławl i Szostka – w kierunkach wschodnim i północno-wschodnim, rozczłonkować obronę wojsk sowieckich, otoczyć i zniszczyć je w rejonach m. Wiaźma oraz Briańsk i otworzyć sobie drogę na Moskwę. Następnie zaś, działaniami silnych grup szybkich miała otoczyć miasto od północy i południa i jednocześnie czołowym natarciem związków piechoty opanować sowiecką stolicę.

Przygotowanie do operacji „Tajfun” zajęło około dwóch tygodni. Po przegrupowaniu sił i środków, w tym ściągnięciu spod Leningradu XXXXI Korpusu Zmotoryzowanego, Niemcy pod koniec września na kierunku zachodnim rozwinęli 77 dywizji (z uwzględnieniem trzech dywizji z Grupy Armii „Północ”), w tym 14 pancernych i 8 zmotoryzowanych, i siły główne 2. Floty Powietrznej – razem było to około 1,3 mln ludzi, ponad 14 000 dział i moździerzy, do 2000 czołgów, 1390 samolotów.

W rozkazie bojowym z 26 września wojska Grupy Armii „Środek” otrzymały konkretne zadania. 9. Armia Polowa generała-pułkownika Adolfa Straussa z 3. Grupą Pancerną generała-pułkownika Hermanna Hotha – 23 dywizje, w tym 3 pancerne i 2 zmotoryzowane, miała przełamać sowiecką obronę na lewym skrzydle na wschód od m. Duchowszczina, wyjść na rubież linii kolejowej Wiaźma – Rżew, a następnie wykonać główne uderzenie jednostkami zmotoryzowanymi w kierunku Chołm-Żyrkowskij, a jednym korpusem – na południe, w celu oskrzydlenia m. Wiaźma z północy i wschodu. 4. Armia Polowa, feldmarszałka Hansa von Kluge, wzmocniona 4. Grupą Pancerną, generała-pułkownika Ericha Höpnera – 23 dywizje, w tym 5 pancernych i 2 zmotoryzowane, miała rozkaz nacierać z rejonu m. Rosławl wzdłuż drogi warszawskiej. Po dokonaniu przełamania i wyjściu w rejon m. Spas-Demiańsk, głównymi siłami miała wykonać uderzenie na północ w kierunku m. Wiaźma w celu okrążenia sił głównych Frontu Zachodniego.

Związki, działające na wewnętrznych skrzydłach 4. i 9. armii na obszarze między m. Duchowszczina i Rosławl, miały wykonać pozorowane natarcie i za pośrednictwem pojedynczych, skoncentrowanych uderzeń z ograniczonymi celami w maksymalny sposób wiązać przeciwnika, nie dając mu możliwości we właściwym czasie opuszczenia planowanego „kotła”.

2. Armia Polowa generała-pułkownika Maximiliana von Weichsa – 8 dywizji piechoty – miała osłaniać południowe skrzydło 4. Armii. W tym celu miała ona przełamać obronę Frontu Briańskiego na rzece Desna i, wykonując uderzenie w kierunku Suchinicze, Mieszczowsk, oskrzydlić wojska tego frontu od północy. 2. Grupa Pancerna generała-pułkownika Heinza Guderiana – 14 dywizji, w tym: 5 pancernych, 4 zmotoryzowane i 1 kawalerii – miała wykonać główne uderzenie w kierunku Orzeł, Tuła, a po wyjściu w rejon m. Siewsk – pomocnicze na Briańsk, w celu okrążenia jednostek Frontu Briańskiego.

Wsparcie lotnicze miała zapewnić 2. Flota Powietrzna feldmarszałka Alberta Kesselringa.

Na kierunek moskiewski Niemcy skierowali 42% ludzi, 75% broni pancernej i 33% artylerii, z sił i środków zaangażowanych w działania bojowe na froncie wschodnim. Operację „Tajfun” i wraz z nią całą kampanię planowano zakończyć do połowy listopada.

Wojska niemieckie w pasie planowanej operacji miały przeciwko sobie 15 sowieckich armii, wchodzących w skład trzech frontów – ogółem 96 dywizji, w tym 1 pancerna, 2 zmotoryzowane i 9 kawalerii oraz 1 brygada piechoty i 13 pancernych. Znajdowało się w nich ponad 1,25 mln ludzi, 9600 dział i moździerzy, 990 czołgów i 680 samolotów.