Geneza historii polskiego „czolzka” siega poczatku lat 30. ub. wieku, kiedy to walczac ze skutkami wielkiego kryzysu gospodarczego, WP jednoczesnie podejmowalo starania dotyczace rozbudowy i ulepszenia krajowego potencjalu pancernego.

Czołgi rozpoznawcze nazywane powszechnie tankietkami stanowią jeden z kamieni milowych w historii polskiej broni pancernej. Powstałe jako udoskonalony wariant angielskich pierwowzorów Carden-Loyd czołgi TK-3 oraz TKS były, jak można dziś przypuszczać, maksymalnym możliwym do osiągnięcia technicznym rozwinięciem tego typu wozu. Choć, z racji braku wieży, przez niektórych badaczy i pasjonatów, uznawane za niepełnowartościowe, polskie „czołżki” stały się bezsprzecznie głównym składnikiem pancernego potencjału II Rzeczpospolitej. Liczebnie wyraźnie przewyższając czołgi Vickers i 7TP wozy rodziny TK cieszyły się opinią sprzętu prostego w obsłudze, niezawodnego i mimo niewielkich gabarytów groźnego dla przeciwnika.

Jak powstał polski czołg-legenda czyli TKS? Wydawać by się mogło, że w literaturze przedmiotu znajdziemy przynajmniej kilka wyczerpujących to zagadnienie opracowań, koncentrując swój wysiłek badawczy już tylko na detalach lub kwestiach drugoplanowych. Okazuje się jednak, że ogólnodostępne publikacje powielają w zasadzie bezwiednie znane od kilkudziesięciu lat fakty, czasem tylko i to najczęściej w charakterze ciekawostki, dodając kilka nowych informacji. Chlubnym wyjątkiem od tej reguły są artykuły autorstwa wieloletniego kierownika Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej p. Mirosława Zientarzewskiego, który w oparciu o muzealny egzemplarz czołgu TKS podjął się próby odtworzenia jego historii. Dziś możemy pójść krok dalej i korzystając z szerszej kwerendy archiwalnej zdecydowanie rozwinąć znane już opracowania omawiając drobiazgowo niemal każdy rok funkcjonowania czołgów TKS w strukturach WP.

Rok 1933

Geneza historii polskiego „czołżka” sięga początku lat trzydziestych ubiegłego wieku, kiedy to paradoksalnie walcząc ze skutkami wielkiego kryzysu gospodarczego, WP jednocześnie podejmowało starania dotyczące rozbudowy i ulepszenia krajowego potencjału pancernego. Jedną z pierwszych wskazówek mówiących o formalnym rozpoczęciu prac nad następcą czołgu TK-3 jest wydane jeszcze w 1932 r. zamówienie nr 285/32. Później, na mocy rozkazu Departamentu Zaopatrzenia Inżynierii (DepZaopInż.) MSWojsk. z 27 stycznia 1933 r. została zawarta umowa nr 443/32-33.Panc dotycząca dostawy próbnej partii zmodernizowanych czołgów w ilości 20 sztuk z blachami żelaznymi z terminem dostawcy ustalonym na 1 września tego roku. 4 marca 1933 r. kierownictwo Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii (WIBI) przesłało do szefa DepZaopInż. oraz kierownictwa Państwowych Zakładów Inżynierii (PZInż.) tymczasowe warunki techniczne nr 3026 na „Lekki czołg szybkobieżny T.K.” informując równocześnie, że stosowny zestaw nowych rysunków został już do PZInż. wysłany. 1 kwietnia 1933 r. na terenie Warsztatów Doświadczalnych PZInż. dokonano odbioru dwóch czołgów modelowych z silnikami Fiat 122 Jednym z nich był czołg TKS z żelaznym pancerzem określany jako „prototyp T.K.S.” prace nad nim ukończono 14 marca 1933 r. Pierwszy TKS był jednak hybrydą wielu rozwiązań, głównie dlatego, że podstawą do jego budowy był czołg TK-3 nr 1160 o żelaznym kadłubie. Maszyna pochodziła z pierwszej serii wozów zamówionej celowo w wariancie niepancernym, aby łatwiej można było dokonywać w nich kolejnych modyfikacji wynikających tak z obserwacji instytucji badawczych, jak i doświadczeń samych jednostek liniowych. Tworząc nowy czołg zachowano w zasadzie bez zmian całą dolną część kadłuba – płyta denna 4 mm, boki 8 mm, zestaw płyt frontowych i tylnych w zależności od kąta nachylenia od 6 do 8 mm. Tak jak w seryjnym TK-3 tylny otwór zapewniający lepszą cyrkulację powietrza zasłonięty był jeszcze płytą mocowaną na jednym, szerokim zawiasie. Pojazd posiadał silnik Fiat 122AC nr 862 o mocy maksymalnej 42 KM ze skrzynią biegów zapożyczoną z samochodu ciężarowego typu 621 L, brakowało natomiast mocowania do zapasowych rolek oraz oczekiwanego przez armię gaźnika Zenith.
Już na wstępie przedstawiciele WP zwrócili uwagę, że mechanizmy do podtrzymywania i otwierania pokryw oraz zasuw szczelin wymagają dopracowania. Ponadto uznano, że założone na czołgu gąsienice o szerokości 170 mm (a nie 163 mm) mogą stworzyć problemy w przypadku wykorzystania czołgu w zestawie z prowadnicą szynową. Ostatecznie jednak różnica w szerokości ogniw nie stanowiła w opinii komisji odbiorczej przeszkody uniemożliwiającej odbiór czołgu zwłaszcza, że w najbliższym czasie planowano próby z szerszymi płytkami jezdnymi. Jak się później okazało, pierwotne gąsienice o rozstawie 163 mm nie dotarły na czas do Państwowych Zakładów Inżynierii, które w tej sytuacji posłużyły się ww. materiałem nieco odbiegającym od oczekiwań. W ramach prób czołg przeszedł 500 km, wszystkie mechanizmy pracowały sprawnie, a przyjęty przez wojskowych czołg otrzymał kategorię użytkową „A” i pozostał w Warsztatach Doświadczalnych PZInż. do dalszych prób w ramach zleceń Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii.
Między 4, a 10 kwietnia 1933 r. przeprowadzono kolejne próby porównawcze z wykorzystaniem trzech posiadanych przez armię typów czołgów rozpoznawczych – TK-3, TKF oraz STK (TKS). Z ramienia WIBI nadzór nad działaniami prowadził rtm. Edward Karkoz w asyście kpt. Jana Jesionka oraz inż. Edwarda Habicha. Dane ogólne poszczególnych czołgów zawiera Tabela nr 1 (str. 5).