Samoloty PZL-23 Karaś oraz pododdziały zmotoryzowane w trakcie przygotowań do defilady przez Karolem II. Czerwcowa rewia była motorowym debiutem pododdziałów 24. puł.
Przystępując do charakterystyki polskiej brygady pancerno-motorowej z okresu poprzedzającego niemiecką agresję na Polskę 1 września 1939 r. warto zadać sobie kilka pytań. Czy ujęta w ramy etatów struktura organizacyjna tej nietypowej na tle WP wielkiej jednostki miała już formę ostateczną? Czy w znanej ogólnie strukturze nie dokonywano zmian i jakie zmiany planowano w przyszłości? Wreszcie, czy istniejący od wiosny 1937 r. model związku taktycznego, interpretowany często jako eksperyment, uznawano za pełnowartościowy czy nadal pozostający w fazie doświadczalnej? Kilku słów komentarza wymaga również proces kompletowania 10. BK, jak i WBP-M, w ludzi i sprzęt.
Przez nieco ponad dwa lata funkcjonowania w WP 10. BK przeszła szereg reorganizacji strukturalnych i sprzętowych. Zdobywane sukcesywnie doświadczenia odnośnie kształtu eksperymentalnego tworu jakim była brygada pancerno-motorowa doprowadziły do uzyskania jej optymalnej jak się wydaje formy z końcem lat trzydziestych. Wpływ na ocenę pokojowej pracy brygady rzeszowskiej miało kilka wydarzeń o znaczeniu zasadniczym:
Pierwsze trzy wymienione wyżej rozdziały historii 10. BK okazały się być w pierwszej kolejności próbą weryfikacji faktycznych zdolności WP do utworzenia wielkiej jednostki motorowej. Podejmowane aż do końca lata 1938 r. działania nosiły wszelkie znamiona prac eksperymentalnych i koncentrowały się na ogólnym ustaleniu zasad wykorzystania doświadczalnego związku taktycznego w realiach opisanego ramami ćwiczeń pola walki. Odmienny, będący de facto sprawdzianem kompetencji, charakter miały działania rzeszowskiej brygady pancerno-motorowej na Zaolziu i następnie pograniczu polsko-czechosłowackim trwające od końca września do początku grudnia 1938 r.
Tutaj brygada, a szczególnie jej dowództwo, musiało wykazać się większą samodzielnością, zdolnością do działania w dynamicznie zmieniających się realiach, a w sytuacjach skrajnych gotowością do podjęcia walki z rzeczywistym, a nie umownym przeciwnikiem. Dopiero jednak, gdy do powyższego obrazu rozwoju eksperymentalnej, wielkiej, polskiej jednostki pancerno-motorowej dodać jeszcze warstwy personalną (zmiana dowódcy, szkolenie kadr i specjalistów) i sprzętową (nasycanie oddziałów pojazdami i prawidłowa gospodarka materiałem) otrzymamy właściwe wyobrażenie.
Swoją dojrzałą formę, w ramach której można było już bez cienia wątpliwości uznać 10. BK za pełnowartościową brygadę pancerno-motorową, osiągnęła ona dopiero z początkiem 1939 r. Tym samym można z dużą dozą pewności stwierdzić, że dla utworzenia wielkiej jednostki tego typu WP potrzebowało tylko dwóch lat. Autor celowo używa sformułowania „tylko”. Gdyby nie działania na południowej granicy kraju, brygada i jej nowy dowódca, musieliby czekać do lata 1939 r. na kolejny sprawdzian swoich możliwości, czyli kolejne manewry. Szczęściem rzeszowskiej wielkiej jednostki było to, że używając współczesnej nomenklatury, jej „certyfikację” wymogła sytuacja polityczno-militarna w Europie, a nie pokojowy tryb funkcjonowania.
Kluczowym wsparciem motoryzacji 10. BK był 2. Batalion Pancerny z Żurawicy który wysyłał do Kraśnika, Rzeszowa i Łańcuta dziesiątki specjalistów i jednostek sprzętu, w tym czołgów.
Choć udało się oddalić zabarwione kpiną czy powątpiewaniem odium eksperymentu, to nadal część oficerów kontestowała jeśli nie formę, to możliwość realizacji zadań stawianych przed 10. BK. Część z tych wątpliwości, szczególnie w przypadku działań ofensywnych, była uzasadniona. Większość jednak wynikała raczej z braku zrozumienia samej koncepcji oddziału pancerno-motorowego lub zwykłej złośliwości. Rzeszowska brygada, szczególnie pod względem organizacyjnym, pozostawała na tle całego WP prototypem, szczęśliwie udanym.+
Zamierzenia dotyczące formowania drugiej brygady pancerno-motorowej, w uchwale KSUS określanej jeszcze jako Oddział Motorowy (OM), wskazywały że powstanie ona w roku 1940. Decyzja uległa jednak przyspieszeniu w wyniku ogólnego pogorszenia się sytuacji polityczno-militarnej w Europie na przełomie 1938/39 r. oraz ostatecznego rozbioru Czecho-Słowacji w połowie marca 1939 roku. Poza czynnikami skali makro istotną rolę odgrywały również uwarunkowania wewnętrze. Trzeba powiedzieć jasno, że gdyby wczesną wiosną 1939 r. opinie względem przydatności związku taktycznego a’la 10. BK były niejasne kierownictwo wojskowe najprawdopodobniej nie zaryzykowało by decyzji o przyspieszonym utworzeniu drugiej brygady.
Korekty etatów wojennych brygad panc.-mot. z sierpnia 1939 r. weszły w życie tylko częściowo w wyniku braku pojazdów, specjalistów oraz przygotowań wojennych. Fot. J. Witkowski
Podjęcie takich, a nie innych kroków, wystawiało rzeszowskiej brygadzie ocenę wyraźnie dodatnią. Drugi OM nie był w żadnej mierze rozwiązaniem koniecznym, ani bezalternatywnym. Zachowawczo nastawiony do tego typu związków taktycznych szef Sztabu Głównego, mógł inaczej zadysponować skromnymi środkami, szczególnie tak cennymi aktywami jak samochody (wraz kierowcami) czy armaty przeciwpancerne. Warto przypomnieć, że wśród zamierzeń modernizacyjnych armii znajdowały się chociażby zmotoryzowane dyspozycyjne kompanie przeciwpancerne dla DP. Ich powstanie, podobnie jak OM, przewidywała przecież równoległa uchwała KSUS.
Kwestia odrębna, pośrednio warunkująca możliwość utworzenia wielkiej jednostki liczącej niespełna tysiąc pojazdów mechanicznych, to widoczna w cywilnym sektorze motoryzacyjnym zdecydowana poprawa koniunktury. Symbolem wzrostu tej gałęzi gospodarki stała się montownia samochodów Chevrolet uruchomiona przez Towarzystwo Lilpop, Rau & Loewenstein. Należy również mieć na uwadze, że decyzja o utworzeniu drugiego OM oznaczała wygospodarowanie poza obowiązującym planem mob. około 260-270 motocykli oraz 630-640 samochodów.
Obciążone priorytetowymi zamówieniami na rzecz artylerii przeciwlotniczej i broni pancernych PZInż. nie mogły dostarczyć w krótkim czasie tak znacznej liczby pojazdów. O czym nie można zapominać, to równolegle z ożywieniem samochodowego popytu i podaży rosła liczba osób posiadających uprawienia do prowadzenia pojazdów mechanicznych, mechaników i elektryków samochodowych itd. Bez odwrócenia, określanego mianem „demotoryzacji kraju”, negatywnego trendu nie sposób było myśleć nie tylko o formowaniu brygad pancerno-motorowych ale i modernizacji armii sensu largo.
W bardzo ważnej dla historii WBP-M książce dr. Michała Kuchciaka, pt. „Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa jako zaporowy związek taktyczny w 1939 roku”, zawarto stwierdzenie, że decyzja o utworzeniu powyższej jednostki została podjęta zbyt późno, a odpowiednie rozkazy mogły zostać wydane 2-3 miesiące wcześniej, np. w marcu.
Miałoby to pozwolić na uruchomienie procesu kompletowania i wyposażania brygady już z początkiem wiosny, a nie lata 1939 r. To z kolei pozwalało na skierowanie drugiej brygady na właściwą koncentrację letnią, gdzie następowałoby niezbędne dla jej przyszłego prawidłowego funkcjonowania zgrywanie pododdziałów przynajmniej do szczebla pułku.
Z punktu widzenia brygady płk. dypl. Stefana Roweckiego dodatkowy czas na szkolenie był oczywiście bezcenny. Podobnie należy myśleć w kontekście wyposażenia materiałowego i personalnego. Jednak czy rzeczywiście kilka miesięcy stanowiłoby wartość dodaną i wpłynęłoby znacząco na stan gotowości WBP-M? W ocenie autora niestety nie.
Po pierwsze przypomnijmy, że pierwsza z brygad, aby osiągnąć stan wyszkolenia pozwalający jej na opuszczenie własnych koszar w szyku i samodzielny marsz do punktów załadowczych lub rejonów koncentracji potrzebowała 2-3 miesięcy intensywnego szkolenia i wsparcia dziesiątek specjalistów z batalionów pancernych (głównie 2., 5. i 9. bpanc). Tego typu fachowców zabrakło dla WBP-M, co wykazano już wcześniej, a czemu próbowano zaradzić angażując m.in. organizacje paramilitarne.
Pamiętać należy również, że osiągnięcie przez 10. BK poziomu wyszkolenia i wyposażenia charakteryzującego gotową do użycia wielką jednostkę trwało blisko półtora roku, a w tym okresie czasu poza dwoma koncentracjami letnimi uczestniczyła ona w trzech dużych ćwiczeniach/manewrach. Po drugie hipotetyczna decyzja o wcześniejszym utworzeniu WBP-M oznaczała, zaangażowanie sił i środków, które do tej pory kumulowano i wykorzystywano na rzecz reorganizowanej stale 10. BK. Opisywana już skala braków w kadrze i sprzęcie z jakimi spotykał się na co dzień płk dypl. Stanisław Maczek i jego sztab była na początku roku nie do pozazdroszczenia.
Wreszcie, po trzecie, realizowane poza planem mobilizacyjnym wcześniejsze formowanie brygady warszawskiej dawało wojskowej biurokracji istotną wymówkę. Brak odpowiedniego pokrycia budżetowego i materiałowego dla nowego związku taktycznego, w sytuacji gdy uzupełniano jeszcze braki w tym już istniejącym, stawiało dowódcę WBP-M w trudnym położeniu. Nie można również zapominać, o jeszcze dwóch czynnikach. Mianowicie wczesną wiosną 1939 r. w WP zamykano dopiero proces finansowo-materiałowych rozliczeń operacji zaolziańskiej, który pod tym względem zamknięto z wyraźnie ujemnym saldem5.
Środków na uzupełnienie braków nie posiadano, co znajdowało swoje odzwierciedlenie w deklaracjach o redukcji części wydatków w roku 1940. Dodatkowym utrudnieniem stawała się ogłoszona 23 marca 1939 r. mobilizacja alarmowa i zaabsorbowanie części zasobów i organów wojskowych realizacją wynikających z niej powinności (w tym postawieniem w stan alarmu 10. BK).
Zobacz więcej materiałów w pełnym wydaniu artykułu w wersji elektronicznej >>
