Początki polskiego podziemia narodowego

Klęska II Rzeczypospolitej w wojnie obronnej we wrześniu 1939 r. i początek niemiecko-sowieckiej okupacji spowodowały powstanie i szybki rozwój dziesiątek mniejszych i większych niepodległościowych organizacji konspiracyjnych. Większość z nich była organizacjami polityczno-wojskowymi, które ideologicznie odzwierciedlały poglądy społeczeństwa i ugrupowania polityczne istniejące w  przedwojennej Polsce. Znaczną część stanowiły organizacje o charakterze narodowo-katolickim. Po 1942 r. część z nich scaliła się z Armią Krajową; inne weszły w skład Narodowych Sił Zbrojnych.

Grupa „Szańca”

Wybuch wojny we wrześniu 1939 r. oraz okupacja niemiecka i sowiecka ziem polskich spowodowały początkowo sparaliżowanie działalności Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC”. Przed wybuchem wojny struktury tej organizacji działały w konspiracji ze względu na jej oficjalne zdelegalizowanie 10 lipca 1934 r. przez sanacyjny rząd, po zaledwie czterech miesiącach działalności. Stanowiąca jej kierownictwo Organizacja Polska (zwana także Organizacją Wewnętrzną) była jeszcze bardziej zakonspirowana i tajemnicza. Obowiązywały w niej cztery kolejne poziomy: Poziom S – Sekcja, Poziom C – Stefan Czarniecki, Poziom Z – Zakon Narodowy i Poziom A – Komitet Polityczny. W pierwszych miesiącach okupacji wielu starych przywódców ONR zostało zamordowanych przez okupantów (m.in Witold Kozłowski, Jan Korolec, Włodzimierz Sylwestrowicz, Jerzy Czerwiński czy Wiktor Martini), zmarło (Tadeusz Gluziński) lub przebywało w niewoli (Jan Jodzewicz). Wszystkie te czynniki zmusiły do przejścia do głębszej konspiracji oraz zmian w kierownictwie.
Na początku października 1939 r. na tajnym spotkaniu w Warszawie powołano nowe władze Organizacji Polskiej Obozu Narodowo-Radykalnego. Otmar Wawrzkowicz ps. „Oleś” został mianowany Przewodniczącym Komitetu Politycznego OP, a jego członkami zostali: Antoni Goerne, Antoni Szperlich, Bolesław Sobociński, Edward Kemnitz, Jerzy Olgierd Iłłakowicz, Kazimierz Gluziński, Stanisław Kasznica, Stefan Nowicki, Tadeusz Toldtleben i Władysław Marcinkowski, czyli głównie młodzi działacze przedwojennego ONR. 12 października 1939 r. Henryk Suchodolski, Jerzy Olgierd Iłłakowicz i Paweł Janczukowicz ogłosili chęć powołania do życia wojskowej organizacji konspiracyjnej, podporządkowanej Organizacji Polskiej. Otrzymała ona nazwę Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy, co było nawiązaniem do tradycji antykrzyżackiej tajnej organizacji szlachty chełmińskiej, działającej
na przełomie XV i XVI w.
14 października podczas tajnego spotkania członkowie Komitetu Wykonawczego OP ONR poparli tę inicjatywę, powołując do życia Związek Jaszczurczy, mający realizować cele polityczne i wojskowe tej organizacji, która od tej pory stała się politycznym zapleczem OWZJ oraz jego organem zwierzchnim. W tym okresie zarówno OWZJ, jak i OP ONR skupiało się na działalności organizacyjnej oraz propagandowo-informacyjnej, podejmując w tym zakresie współpracę ze Stronnictwem Narodowym i jego Narodową Organizacją Wojskową.
W listopadzie 1939 r. działacze ONR Mieczysław Harusewicz i Edward Kemnitz oraz działacz SN Tadeusz Mnich rozpoczęli wydawanie tygodnika „Szaniec”. W grudniu 1939 r., w wyniku konfliktu, do jakiego doszło pomiędzy działaczami ONR i SN, „Szaniec” został przejęty przez narodowych radykałów. Stał się głównym organem prasowym OP ONR, którą od tej pory zaczęto nazywać Grupą „Szańca”. Wkrótce rozpoczęto także wydawanie innych czasopism lokalnych – takich jak „Na zachodnim Szańcu”, publikowanego w Łodzi i rozprowadzanego na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy. Program Grupy „Szańca”, a co za tym idzie – także Związku Jaszczurczego, składał się z trzech polskich głównych celów wojny. Pierwszym i najważniejszym miało być zdobycie całych Prus Wschodnich oraz przesunięcie granicy zachodniej na linię Odry i Nysy Łużyckiej.
W numerze „Szańca” z 29 sierpnia 1940 r. pisano na ten temat tak: Ziemie te [Pomorze Zachodnie oraz cały Śląsk – przyp. aut.] należały do Polski od czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego, a zapewne i wcześniej jeszcze. Kraina to najbardziej polska, a Odrę nazywał historyk „Wierną rzeką” Polski piastowskiej w jej zmaganiach z odwiecznych z Niemcami. [...] Ludność tych ziem nigdy nie szła dobrowolnie pod jarzmo niemieckie. Uległa przemocy i barbarzyństwu Niemców po zaciętych walkach, zachowując gdzieniegdzie aż do naszych czasów ducha, mowę i polskie obyczaje. [...] Ziemie te traciliśmy powoli, lecz nieustannie. [...] O naszem nieprzedawnionym prawie do tych ziem świadczą wszędzie polskie nazwy miejscowości, położonych nawet daleko na zachód od Odry. Powrót tej ziemi do Macierzy skróciłby granicę polsko-niemiecką z 1900 do 369 km i taka jedynie granica byłaby możliwa do obrony.