Żołnierze zwiadu konnego wachmistrza Tomasza Wójcika ps. „Tarzan” w czasie uroczystej mszy świętej na Wykusie; 12 września 1943 r.
Działalność wywiadowcza i kontrwywiadowcza była zawsze jednym z podstawowych narzędzi prowadzenia wojny szczególnie istotną w walce konspiracyjnej w której bezpośrednie, zbrojne starcia są ograniczone do minimum ze względu na asymetrię biorących w niej udział stron. Z tego powodu NSZ uważało te działania za jedne z podstawowych zadań konspiracji. W oczywisty sposób wiązało się to ze stosunkowo dużym nakładem środków materiałowych i personalnych na ten cel o czym świadczy choćby rozbudowany i prężnie działający Oddział II Wywiadowczy Dowództwa NSZ znany od początku 1943 r. także pod nazwą Centralna Służba Wywiadu (CSW). Wywiad NSZ został utworzony głównie z wykorzystaniem dotychczasowych struktur NOW i OW ZJ z których szczególnie ta ostatnia mogła pochwalić się licznymi i skutecznymi siatkami wywiadowczymi na tle innych niepodległościowych organizacji konspiracyjnych, które zostały mocno przetrzebione w wyniku serii aresztowań przez Gestapo na przełomie 1941 i 1942 r.
Główny wysiłek wywiadu NSZ był skupiony na działalności antyniemieckiej, a także wywiadzie antykomunistycznym o czym świadczy choćby struktura „dwójki” NSZ. CSW składała się z Referatów: Antykomunistycznego, Komunikacyjnego, Narodowościowego, Ochrony (Kontrwywiadu), Ogólnopolitycznego, Przemysłowego i Wojskowego oraz autonomicznych: Biura Fałszerstw i Wywiadu Zachodniego „Z”.
Głównym przeznaczeniem Referatu Antykomunistycznego było rozpoznanie i infiltrowanie komunistycznych środowisk Gwardii Ludowej i Armii Ludowej oraz Polskiej Partii Robotniczej, a także działających na terenie Polski sowieckich służb specjalnych. W skład zadań Referatu wchodziło: zbieranie informacji o działalności propagandowej Sowietów skierowanej do polskiego społeczeństwa oraz rozpoznawanie i obserwowanie najbardziej niebezpiecznych dla interesu polskiego agentów i działaczy sowieckich. W sferze jego zainteresowań znajdowały się także inne struktury lewicowe uważane za podatne na wpływy i współpracę z komunistami.
Rozwój tego referatu następował proporcjonalnie do wzrostu struktur i aktywności agentury sowieckiej, która zaczęła szczególnie uaktywniać się na początku 1943 r. Funkcjonowanie tej części wywiadu omawiała „Instrukcja wywiadu przeciw „K”” z marca 1943 r. Co ciekawe, rozwój wywiadu antykomunistycznego NSZ nie przebiegał proporcjonalnie oraz nie zawsze stosowano się w terenie do zaleceń kierownictwa. Dla przykładu na Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie ze względu na wyjątkową aktywność struktur komunistycznych nie trzeba było powoływać nawet specjalnie takich struktur gdyż zadania te stały się jednymi z głównych tamtejszych struktur terenowych natomiast dla przykładu w samej Warszawie struktury wywiadu antykomunistycznego były dość nieskuteczne, a na Podlasiu potrzebowały blisko roku na pełne rozwinięcie.
Głównym celem Referatu Komunikacyjnego było rozpoznawanie i zbieranie informacji na temat komunikacji w Polsce. W skład jego zadań wchodziło: monitorowanie ruchu na drogach, lotniskach, stacjach i węzłach kolejowych oraz ich przepustowości, a także zbieranie informacji na temat możliwego wykorzystania telekomunikacji i radiokomunikacji na potrzeby bieżącej działalności konspiracyjnej jak i planowanego powstania powszechnego. Funkcjowanie tej części wywiadu omawiała „Instrukcja Wywiadu Komunikacyjnego” z początku 1943 r. Działalność tej części wywiadu była niezwykle ważna dla przygotowania odpowiednich planów i przeprowadzenia powstania powszechnego.
Głównym celem Referatu Narodowościowego było zdobywanie informacji i infiltrowanie mniejszości narodowych jakie zamieszkiwały ziemie mające się znaleźć w powojennej Polsce według koncepcji NSZ. W skład jego zadań wchodziło zbieranie informacji na temat: stosunku i działań poszczególnych mniejszości narodowych do Niemców, Sowietów i podziemia niepodległościowego, działalności konspiracji litewskiej i ukraińskiej na Kresach Wschodnich oraz eksterminacji Żydów i działalności konspiracji żydowskiej. Początkowo zakres tych działań wchodził w kompetencje Wydziału Ogólnoorganizacyjnego jednak wraz ze wzrostem liczby zadań na tym polu powołano dla niego oddzielny referat. Działalność tej części wywiadu była niezwykle ważna dla umożliwienia realizacji powojennego planu politycznego Narodowych Sił Zbrojnych.
Niemiecki U-Boot typu VIIA U-9 z 30. Flotylli Okrętów Podwodnych wykrytej i zniszczonej 20 sierpnia 1944 r. w Konstancy w Rumunii dzięki informacjom przekazanym przez wywiad NSZ.
Głównym celem Referatu Ochrony było zapewnienie bezpieczeństwa kontrwywiadowczego całym strukturom NSZ przed rozpoznaniem i infiltracją przez obce wywiady. Kontrwywiad podzielono na wewnętrzny i ogólny. W skład zadań tego pierwszego wchodziło sprawdzanie członków organizacji pod kątem możliwości współpracy z obcym wywiadem, a następnie prowadzenie obserwacji podejrzanych i po zebraniu wystarczających dowodów o zdradzie skierowaniu ich sprawy do podziemnego sądu organizacyjnego, który wydawał wyroki z karą śmierci włącznie.
Jeśli chodzi o klasyczny tryb postępowania to w przypadku wykrycia agenta kluczową rolę odgrywał jego mocodawca. W przypadku „dwójki” AK agenta dyskretnie odsuwano od dostępu do informacji ściśle tajnych, a w przypadku agenta niemieckiego lub sowieckiego po zakończeniu śledztwa, wykonywano wyrok śmierci. W celach prewencyjnych we własnych szeregach wydano „Instrukcję konspiracji i bezpieczeństwa pracy”, która ostrzegała członków organizacji o czychających na nich zagrożeniach i dawała porady jak im zapobiec. W skład zadań kontrwywiadu ogólnego wchodziło rozpracowywanie osób zagrażających całości konspiracji niepodległościowej i całemu Narodowi Polskiemu pod okupacją takich jak szczególnie niebezpieczni funkcjonariusze niemieckiego aparatu represji czy agenci Gestapo na których temat zbierano ogromne ilości szczegółowych informacji, które okazywały się niezbędne przy planowanej likwidacji takiej jednostki. Działalność w kontrwywiadzie wewnętrznym była ściśle tajna, a kontrwywiadu ogólnego otwarta dla wszystkich zainteresowanych. Warto wspomnieć, że referat ten był jednym z największych w całej „dwójce” NSZ, a dzięki profesjonalizmowi osiągnięto wyjątkowo niski poziom rozpoznania i infiltracji przez wywiad niemiecki i sowiecki w porównaniu do innych niepodległościowych organizacji konspiracyjnych.
Głównym celem Referatu Ogólnopolitycznego było zbieranie informacji o charakterze politycznym i wewnętrznym na temat działalności innych organizacji konspiracyjnych, zorganizowanej przestępczości i poglądów społeczeństwa. W skład jego zadań wchodziło rozpoznanie Armii Krajowej, Delegatury Rządu na Kraj oraz Rady Jedności Narodowej, a także innych organizacji konspiracyjnych, infiltracja struktur przestępczych oraz zbieranie informacji na temat poglądów politycznych i opinii ludności polskiej pod okupacją. Rozpoznanie innych organizacji konspiracynych prowadzono w niezwykle prosty sposób polegając głównie na wykorzystywaniu kontaktów towarzyskich członków NSZ z członkami formacji, którzy w sprzyjających okolicznościach starali się wyciągnąć interesujące ich informacje od swoich kolegów. W przypadku badań opinii społecznej przygotowywano i rozprowadzano specjalne ankiety najczęściej wśród niezaangażowanej w konspirację ludności cywilnej na podstawie których w komendach okręgów przygotowywano dane statystyczne, które w formie raportów wysyłano do kierownictwa NSZ.
Głównym celem Referatu Przemysłowego było zbieranie informacji i rozpoznanie sytuacji w zakładach przemysłowych na okupowanych ziemiach polskich. Jego zadania obejmowały zbieranie informacji na temat: zakładów zbrojeniowych na obszarze Generalnego Gubernatorstwa, ziem wcielonych i rdzennnych terenach III Rzeszy, a także warsztatów naprawczych uzbrojenia i sprzętu oraz lokalizacji i zawartości magazynów i składów. Działalność tej części wywiadu była niezwykle ważna (w jego części wojskowej) dla przygotowania planów i realizacji powstania powszechnego oraz (w jego części cywilnej) dla skutecznej realizacji powojennego planu politycznego NSZ.
Głównym celem Referatu Wojskowego było gromadzenie informacji o charakterze ściśle wojskowym głównie na temat okupanta niemieckiego. W skład jego zadań wchodziło rozpoznawanie lokalizacji sztabów i jednostek Wehrmachtu i Waffen-SS, ustalanie personaliów dowódców, liczebności, rodzaju i siły jednostek wojskowych, lokalizacji i zawartości magazynów i składnic zaopatrzeniowych, szpitali wojskowych w celu ustalenia liczby rannych, lokalizacji lotnisk wojskowych oraz liczebności i siły Luftwaffe, lokalizacji baz morskich oraz liczebności i siły Kriegsmarine, nastrojów wśród niemieckich żołnierzy oraz wśród jeńców wojennych, a także w mniejszym stopniu rozpoznanie liczebności i siły oddziałów zbrojnych innych organizacji konspiracyjnych oraz band komunistycznych i sowieckich. Funkcjowanie tej części wywiadu omawiała „Instrukcja ogólna [wywiadu]”. Zarówno gromadzenie informacji o dyslokacji, liczebności i sile wojsk niemieckich jak i analogicznych danych o bratnich organizacjach konspiracyjnych miało na celu lepsze przygotowanie planów powstania powszechnego natomiast zbieranie informacji o komunistycznej i sowieckiej agenturze pozwalało na ich skuteczniejsze zwalczanie w ramach bieżącej działalności konspiracyjnej. Z racji tak ogromnej roli każda komenda okręgu miała w swojej strukturze komórkę wywiadu wojskowego. Z oczywistych względów była to najliczniejsza część wywiadu NSZ.
Autonomiczną strukturę wywiadowczą w CSW NSZ stanowił tzw. Wydział Zachodni (znany także pod nazwą Ekspozytura Zachód), który stanowił w praktyce mniejszy odpowiednik CSW NSZ o zbliżonej strukturze organizacyjnej, którego obszarem działania były jednak tylko i wyłącznie ziemie włączone do III Rzeszy jak i rdzenne terytorium niemieckie, a jego charakter był wybitnie ofensywny. Tę prężną i rozbudowaną strukturę w praktyce oddzieczono po OWZJ w której działała pod nazwą Wywiadu „Z” (szerzej na ten temat: „Wojsko i Technika Historia”, numer specjalny 1/2017) jednak została ona rozbita na przełomie 1941 i 1942 r. aresztowaniami Gestapo.
Dopiero w 1943 r. udało się odbudować ją w ramach NSZ dzięki czemu zaczęła ona odnosić kolejne, wielkie sukcesy wywiadowcze. W zamian za fundusze przekazywane z Londynu za pośrednictwem „dwójki” AK do „dwójki” NSZ ta ostatnia przekazywała niezwykle cenne dla aliantów zachodnich informacje wywiadowcze z powrotem tą samą drogą. Z tego powodu znaczna część przypisywanych dzisiaj AK osiągnięć wywiadowczych tak naprawdę pochodziła właśnie od Wydziału Zachodniego CSW NSZ...
Siatka wywiadowcza CSW NSZ obejmowała praktycznie cały teren przedwojennej Polski, a także większość terytorium III Rzeszy i terenów przez nią bezpośrednio okupowanych, Francji Vichy, Jugosławii, Węgier i Rumunii, a także część zachodnich ziem Związku Sowieckiego pod niemiecką okupacją oraz państw neutralnych. Wywiad NSZ oprócz prowadzenia działalności wywiadowczej na wewnętrzne potrzeby zdobył także wiele informacji wywiadowczych kluczowych nawet dla losów całej II wojny światowej. Do najsłyniejszych przykładów wielkich osiągnięć wywiadu NSZ można zaliczyć odkrycie istnienia 30. Flotylli Okrętów Podwodnych z bazą w Konstancy w Rumunii, zlokalizowanie ośrodka badań nad rakietami balistycznymi V-2 w Peenemünde na wyspie Uznam, przechwycenie rysunków V-2, a także udział wraz z AK w przechwyceniu niewybuchu rakiety V-2 w okolicach Sarnak na Podlasiu oraz zlokalizowanie niemieckich pancerników Tirpitz i Scharnhorst.
Informacje te przekazane Brytyjczykom pozwoliły w krótkim czasie na zniszczenie lub poważne uszkodzenie wymienionych celów co miało ogromne znaczenie dla dalszych działań aliantów zachodnich. Do dnia dzisiejszego zachowało się niezwykle mało dokumentów na temat działalności wywiadu NSZ co wiąże się przede wszystkim z koniecznością zachowania możliwie największego poziomu bezpieczeństwa przed wpadnięciem, przekazywaniem zdobytych przez CSW NSZ informacji wywiadowi AK, który często przekazywał dalej te informacje do Londynu jako „swoje” oraz śmiercią większości ważnych agentów wywiadu NSZ w czasie wojny lub zaraz po jej zakończeniu...
Warto jednak dodać, że wywiad NSZ był jednym z najlepiej rozbudowanych i skutecznych wywiadów antyniemieckich nie tylko wśród niepodległościowych organizacji konspiracyjnych w kraju ale także w całej Europie, który oddał nieocenione zasługi zarówno dla Narodu Polskiego i Polski, jak i całej koalicji antyhitlerowskiej i świata, które niestety po dziś dzień są niezwykle mało znane nawet w naszym kraju...
W warunkach konspiracyjnych konieczne było posiadanie wszelkiego rodzaju „wiarygodnych” dokumentów wydawanych przez władze okupacyjne co było niezbędne nie tylko do sprawnego działania członków organizacji ale także dla ich przetrwania w niebezpiecznych i trudnych warunkach istniejących w okupowanej Polsce. Z tego powodu NSZ w ramach CSW utworzyło specjalną, autonomiczną komórkę przeznaczoną tylko do tego typu zadań pod nazwą Biuro Fałszestw pod kierownictwem ppor. Władysława Wekera ps. „Franciszek”, głównie w oparciu o dawne Biuro Fałszestw OW ZJ również pod jego kierownictwem.
Biuro Fałszerstw składało się z Biura Fotograficznego pod kierownictwem N.N. ps. „Teodor” i specjalisty od fałszowania dokumentów N.N. ps. „Żółw”. Mimo pozornie niewielkiego rozbudowania i liczebności tej komórki pochłaniała ona ogromne kwoty finansowe ze względu na konieczność zaangażowania i opłacenia zaufanych podwykonawców: drukarzy, fotografów, pieczątkarzy, plastyków, a także bezpiecznych lokali konspiracyjnych, gdzie wykonywano te prace często pod przykrywką oficjalnych okupacyjnych instytucji niemieckich.
Głównym celem działalności Biura było zabezpieczenie działalności członków NSZ przez wyprodukowanie i zaopatrzenie ich w odpowiednią ilość jak najlepiej prodrobionych dokumentów niezbędnych do prowadzenia działalności konspiracyjnej. W skład jego zadań wchodziło przede wszystkim fałszowanie podstawowych i niezbędnych dla przeżycia pod okupacją dokumentów niemieckich takich jak kenkarty (okupacyjne dowody tożsamości) czy ausweisy (okupacyjne karty pracy), bez których normalne funkcjonowanie nawet dla zwykłych ludzi było niemożliwe, ponieważ każde spotkanie z Niemcami na ulicy mogło skończyć się aresztowaniem, a następnie wywiezieniem na roboty do Niemiec lub do obozu koncentracyjnego. Preparowanie tych dokumentów wiązało się z wystawianiem fałszywych metryk chrztu, a w przypadku aresztowania któregoś z członków organizacji wymianę wszystkich dokumentów jego konspiracyjnych kolegów na wypadek „wsypy”.
Co ciekawe, dokumenty te były wytwarzane zarówno dla NSZ jak i AK. Sam Weker szacował po wojnie, że jego komórka wykonała około 10 000 kompletów dokumentów osobistych dla członków NSZ i nie tylko. Na specjalne zamówienie CSW NSZ wykonywano także specjalistyczne dokumenty wydawane przez wyższe organy władz III Rzeszy dzięki którym agenci wywiadu NSZ mogli bezpiecznie podróżować po III Rzeszy jak i innych terenach okupowanych. Na zamówienie Centralnego Wydziału Finansowego wytwarzano także specjalne „cegiełki” o wartości od 10 do 5000 zł, które rozprowadzano i sprzedawano wśród wspierającej konspirację polskiej ludności w celu pozyskania środków finansowych niezbędnych dla działalności NSZ. Przez pewien czas z pomocą pracowników Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych podjęto próbę wytwarzania okupacyjnych banknotów, jednak szybko zrezygnowano z tego pomysłu ze względów bezpieczeństwa.
Niezwykłą skuteczność Biura Fałszerstw NSZ potwierdzają dane z niemieckich dokumentów. W jednym z nich Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) donosił, że NSZ potrafi sfałszować praktycznie wszystkie możliwe rodzaje dokumentów wydawanych w Generalnym Gubernatorstwie, a nawet najwyższych niemieckich urzędów państwowych i wojskowych. Wspominany specjalista do fałszowania dokumentów „Żółw” potrafił doskonale podrobić podpisy tak znaczących postaci III Rzeszy jak Hansa Franka, Heinricha Himmlera czy też samego Adolfa Hitlera, które były w praktyce niemożliwe do odróżnienia nawet przez nich samych. O doskonałej jakości tych falsyfikatów świadczy także fakt, że niewielu konspiratorów zostało aresztowanych za posiadanie fałszywych dokumentów. Dlatego niezwykła i profesjonalna praca wykonywana przez Biuro Fałszerstw była nieoceniona dla całego NSZ.
Wiosną 1943 r. dzięki przechwyceniu przez pracownika berlińskiej placówki Wydziału Zachodniego CSW NSZ pocztówki wysłanej przez niemieckiego marynarza udało się zlokalizować niemiecki pancernik Tirptiz w fiordzie w Altenfiord w Norwegii, który został następnie zatopiony w wyniku brytyjskiego nalotu 18 listopada 1944 r.
Propaganda jest podstawową siłą napędową prowadzonych wojen, która zapewnia wysokie morale i chęć do walki własnego wojska i społeczeństwa oraz działa odwrotnie na przeciwnika. Nie inaczej ma to miejsce w działalności konspiracyjnej gdzie praktycznie zawsze okupant dysponuje wielką machiną propagandową, która może oficjalnie i bez zakłóceń prezentować własną wersję i ocenę wydarzeń. Z tego powodu w NSZ uważano działania tego typu za kluczowe dla podtrzymania ducha oporu i walki z okupantem. Propaganda NSZ miała u swoich podstaw trzy cele.
Pierwszym z nich było zapewnienie rzetelnych informacji dla społeczeństwa polskiego pod niemiecką okupacją o sytuacji na frontach oraz faktycznej sytuacji w reszcie okupowanej Polski. Drugim z nich było podtrzymywanie morale oraz chęci oporu i walki z okupantem Polaków pod okupacją oraz wierności polskiej racji stanu i władzom emigracyjnym. Trzecim z nich było natomiast propagowanie i promowanie własnego programu politycznego oraz krytykowanie programu innych organizacji konspiracyjnych o skrajnie odmiennym podłożu ideowym w tym w szczególności komunistycznych.
Z oczywistych powodów działalność propagandowa w konspiracji pochłaniała ogromne środki finansowe. Do wykonywania materiałów propagandowych niezbędne były wyjątkowo kosztowane i bardzo trudno dostępne farby, papier, maszyny drukarskie oraz odpowiednie lokale konspiracyjne w których materiały te mogłyby być bezpiecznie przechowywane i wykorzystywane. Koszty te sprzedaż materiałów propagandowych pokrywała jedynie częściowo w skutek czego większość środków pochodziła z zasobów Dowództwa NSZ.
Jeśli chodzi o same materiały propagandowe to były to obok masowo drukowanych plakatów i ulotek przede wszystkim organy prasowe w formie periodyków z których większość miała charakter ogólnoinformacyjny ale część tytułów zajmowała się tematyką programową lub specjalistyczną. W samym NSZ wydawaniem czasopism propagandowych zajmował się przede wszystkim Oddział VI Oświatowo-Wychowawczy Sztabu Dowództwa NSZ. Rzetelne informacje ze świata zdobywano przede wszystkim dzięki nasłuchowi zagranicznych stacji radiowych takich jak brytyjska BBC czy amerykańska VoA (gdzie prowadzono nawet specjalne polskojęzyczne serwisy), a także państw neutralnych jak Szwecja, Szwajcaria i Turcja, a nawet ZSRS. Co ciekawe, w niektórych kwestiach informację czerpano także z okupacyjnej prasy polskojęzycznej lub niemieckojęzycznej w kwestiach takich jak np. zbrodnia katyńska.
Organy prasowe związane ze środowiskiem Narodowych Sił Zbrojnych możemy podzielić na te wydawane bezpośrednio przez NSZ i te wydawane przez TKR SN i OP ONR zrzeszone w TNRP i SCN (więcej na ten temat: „Wojsko i Technika Historia”, numer specjalny 2/2019). Najważniejszym czasopismem pełniącym rolę jedynego, oficjalnego i centralnego organu prasowego NSZ był miesięcznik „Naród i Wojsko” ukazujący się do 20 grudnia 1942 r. w nakładzie 8 tys. egzemplarzy, który zajmował się głównie tematyką wojskową. Jego następcą był dwutygodnik „Narodowe Siły Zbrojne” ukazujący się od 15 września 1943 r. o analogicznym nakładzie i tematyce. Na ich łamach ukazywały się także informacje o sytuacji na frontach i wybrane rozkazy Dowództwa NSZ.
Kolejnym centralnym organem prasowym NSZ był dwutygodnik „Biuletyn Centralny” ukazujący się od marca 1943 r. w nakładzie kilkuset egzemplarzy przeznaczony w praktyce tylko i wyłącznie dla ścisłego kierownictwa NSZ, składający się z dwóch części z których pierwsza była przeznaczona wyłącznie dla wybranych odbiorców, a druga mogła być przekazywana dalej innym odbiorcom wskazanym w specjalnej instrukcji. Dodatkowo w latach 1943-1944 wydawano informatory „Halo, tu Polskie Radio Warszawa, Kraków” oraz „Wiadomości ze Świata – NSZ” o charakterze ściśle informacyjnym.
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
