Persopolis, kanonierka zbudowana w 1885 r., będąca jedynym okrętem perskiej marynarki wojennej.

Przez wiele wieków Iran – znany niegdyś jako Persja – był ubogim, kontrolowanym przez obce mocarstwa, zacofanym i biednym półkolonialnym krajem na skraju cywilizowanego świata. Dziś znajduje się w centrum zainteresowania, rzucając wyzwanie światowemu porządkowi. Kluczowe dla zrozumienia tej zmiany wydarzenia nastąpiły w pierwszych dekadach ubiegłego wieku.

Państwo, znane dziś jako Iran, przez tysiąclecia było nazywane Persją. Persja to tylko zeuropeizowana nazwa jednego z regionów – Fars – leżącego w południowo-zachodniej części kraju. Nazwa Iran oznacza natomiast „kraj Ariów” i była powszechnie używana przez Irańczyków. W 1935 r. szach Reza Pahlawi poprosił o używanie nazwy Iran także przez dyplomację państw obcych i prośba ta – dość powoli – została spełniona.

Generał Nikołaj Jewdokimow, wielki książę Michał, generał Dymitr Światopołk-Mirski, 21 maja 1864 r., tuż po ostatecznym zwycięstwie nad Czerkiesami. W kolejnych latach przeprowadzili serię wysiedleń, która doprowadziła do śmierci setek tysięcy ludzi i znana jest dziś jako ludobójstwo Czerkiesów.

Dość powoli, bowiem w 1959 r. kolejny szach – Mohammad Reza Pahlawi – znów zaczął propagować nazwę Persja. Uznał bowiem decyzję ojca za błąd marketingowy, niepotrzebnie skazujący na zapomnienie tradycję liczącą tysiące lat. Jednak gdy w 1979 r. obalono szacha i władzę zdobyli islamiści, znów wrócono do nazwy Iran. Ten nomenklaturowy kontredans ma istotne znaczenie polityczne: nazwa „Persja” odwołuje się do historii, tradycji i współpracy z Europą, a nazwa „Iran” podkreśla samodzielność państwa i dążenie do nowoczesności. Współcześnie nazwę „Iran” stosuje się w kontekście politycznym, a nazwę „Persja” – w kontekście kulturowym i historycznym.

Iran jest państwem ponad cztery razy większym od Polski, ma powierzchnię 1,6 miliona kilometrów kwadratowych. Mapa gęstości zaludnienia przypomina rogal: najwięcej mieszkańców jest na zachodzie, nieco mniej na północnym pasie przygranicznym i na południowym wybrzeżu. Górzysty wschód ma niewiele mieszkańców. Środek kraju jest praktycznie niezamieszkały, zajmuje go Wielka Pustynia Słona, mająca 800 kilometrów długości i 320 szerokości. Iran jest dzisiaj ludnym państwem – ma ponad 80 milionów mieszkańców – przed stu laty jego ludność liczyła kilkanaście milionów. Nie była to – i nie jest – ludność jednolita: Persowie stanowią około dwóch trzecich obywateli. Największą mniejszość stanowią spokrewnieni z Turkami Azerowie mieszkający przy kaukaskiej granicy. Przy granicy tureckiej mieszkają Kurdowie, a przy granicy irackiej – Lurowie. Na wschodzie kraju mieszkają z kolej Beludżowie. Beludżystan jest podzielony pomiędzy Iran i Pakistan, a większość Beludżów mieszka w Pakistanie.

Wspomniani powyżej Beludżowie, Lurowie i Kurdowie – podobnie jak Persowie – to ludy irańskie, posługujące się zbliżonymi językami. Ludem takim są również Tadżycy, a przede wszystkim Pasztuni, mieszkający w Afganistanie. Pokrewieństwo jest bardzo duże: językoznawcy nie mogą dojść do porozumienia, czy „dari” – elegancki język urzędowy Afganistanu – to odrębny język, czy jedynie dialekt języka perskiego (który z kolei określa się nazwą „farsi”). Również tadżycki uchodzi za język perski pisany cyrylicą.

Językami irańskimi posługuje się niemal 250 milionów ludzi, zamieszkałych na ziemiach ciągnących się od wybrzeża Morza Śródziemnego aż po zachodnie granice Indii oraz Chin. Ziemie te znajdują się pod kulturowym wpływem Persów, chociażby dlatego, że przez stulecia język perski (staroperski) był dla regionu tym, czym łacina dla Europy. Równie powszechna jest znajomość alfabetu perskiego. Idea „panirańskiej wspólnoty kulturowej” jest wciąż żywa, w przeciwieństwie do „panirańskiej wspólnoty politycznej”. Pomysł utworzenia „Wielkiego Iranu” upadł wraz z klęskami państwa perskiego w XIX wieku i dziś jest co najwyżej obawą sąsiadów, a nie faktyczną ideologią Irańczyków.

Mała Persja w wielkiej grze mocarstw

W 1501 r. władzę nad Iranem zdobyła dynastia Safawidów, która zmusiła swoich poddanych do przyjęcia szyickiej wersji Islamu. Stało się to przyczyną późniejszych konfliktów z sunnitami, czyli większością świata islamskiego. Persja nie miała szczęścia do wojen i kolejno traciła prowincje: w XVI wieku Mezopotamię na rzecz Turków, w XVIII wieku Chorasan na rzecz Uzbeków, a w początkach XIX – Kaukaz na rzecz Rosjan.

W tym czasie – od zaboru perskiego Azerbejdżanu przez Rosję w 1813 r. – Rosjanie i Brytyjczycy konkurowali o zdobycie wpływów w Azji Środkowej. Zostało to nieco później nazwane „wielką grą”. Rosja chciała osiągnąć wybrzeże Oceanu Indyjskiego, aby uzyskać dostęp do otwartego morza i handlu światowego, Wielka Brytania chciała temu zapobiec.

Pomimo porażek Persja była uznawana za silne państwo, a nawet lokalne mocarstwo będące poważnym graczem politycznym i wywierającym znaczny wpływ na sąsiadów: w 1739 r. Persowie zdobyli i splądrowali indyjskie Delhi. W drugiej połowie XIX wieku wyobrażenia o mocarstwowości Persji okazały się ułudą. W 1856 r. Persowie próbowali odzyskać władzę nad zbuntowanym miastem Herat. Herat zwrócił się o pomoc do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy przeprowadzili desant na perskie wybrzeże i wymusili zrzeczenia się przez Teheran ambicji terytorialnych zarówno na zachodnich rubieżach Persji (czyli w Afganistanie), jak i na wyspach Zatoki Perskiej. Herat stał się częścią Afganistanu.

Mniej więcej w tym samym czasie Persja musiała zaprzestać udzielania pomocy muzułmańskim narodom walczącym przeciwko carowi. W 1864 r. Rosjanie ostatecznie złamali opór Czerkiesów na północnym Kaukazie. Dziś Czerkiesów już nie ma: zostali oni wygnani z Imperium Rosyjskiego, a brutalna czystka doprowadziła do śmierci setek tysięcy – być może nawet miliona – ludzi. Większość wygnanych trafiła do Turcji, część jednak znalazła się w Persji.

Z kolei w 1873 r. armia carska podbiła uzbeckie chanaty Chiwy i Buchary, leżące na wschodnim brzegu Morza Kaspijskiego. Pomimo próśb Uzbeków o interwencję Persowie byli jedynie bezsilnymi obserwatorami. To właśnie wówczas ostatecznie upadła idea „Wielkiego Iranu” – przede wszystkim przestali w nią wierzyć sąsiedzi Persji. Również wewnątrz kraju „paniranizm” zaczął być zastępowany przez „panislamizm”, czyli konieczność tworzenia wspólnoty wszystkich muzułmanów, niezależnie do narodowości.

W 1880 r. Brytyjczycy podporządkowali sobie Afganistan, co – wraz z panowaniem Royal Navy na morzu – sprawiło, że cała południowa i wschodnia granica Persji to granica z Wielką Brytanią. Cała północna granica Persji była już wówczas granicą z Rosją. W tym układzie sił Persja nie miała dużego pola manewru.