Port wojenny w Helu, maj 1995 r.

Półwysep Helski był przez wiele lat nierozerwalnie związany z historią polskiej Marynarki Wojennej. Kiedyś trudno było sobie wyobrazić ten kraniec Polski bez marynarskich mundurów. A jednak. Dziś pusty port gości okręty niezmiernie rzadko, a pobliskie lasy poza nielicznymi pozostawionymi jeszcze magazynami nie kryją już praktycznie żadnych tajemnic wojskowych.

Przywrócenie normalności na Półwyspie Helskim w pierwszych dniach po zakończeniu wojny było bardzo trudne. Wiosną 1945 r. na terenach od Helu do Władysławowa przebywało według różnych szacunków nawet blisko 400 tys. Niemców, cywilów i żołnierzy. Ewakuacja drogą morską do portów w Niemczech i Danii trwała do 9 maja. Pozostało jednak około 40-60 tys. ludzi, którzy dostali się do radzieckiej niewoli.

Skromne początki Po utworzeniu Dowództwa MW

w dniu 7 lipca 1945 r. jeszcze w tym samym miesiącu na półwyspie pojawił się polski zespół inspekcyjny (w dokumentach jest nazywany jako Oddział Detaszowany), którego głównym zadaniem było zorientowanie się w stanie ogólnym obiektów wojskowych oraz zinwentaryzowanie wszelkiego przydatnego mienia na terenie przedwojennego Rejonu Umocnionego, tj. od Juraty do Helu. W grupie tej znalazł się m.in. kpt. mar. Wacław Krzywiec, i to on z datą 26 lipca sporządził na otrzymane ustne polecenie pierwsze raporty i spisy. Generalnie jednak przez ponad rok od zakończenia wojny na półwyspie dominowała obecność jednostek Armii Czerwonej. Ostatnie zwarte oddziały radzieckie opuściły półwysep w 1948 r.
Formalnie obecność morskiego rodzaju sił zbrojnych na Helu po II wojnie światowej rozpoczęła się wraz z utworzeniem na mocy rozkazu Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego (NDWP) nr 084/Org. z 25 maja 1946 r. Komendy Półwyspu Hel na etacie 35/55. Rozkazem tajnym dowódcy MW nr 31 z 6 września 1946 r. otrzymała ona numer JW5027. Z kolei rozkazem NDWP nr 0125/Org.
z 9 sierpnia 1946 r. sformowana została Samodzielna Kompania Wartownicza MW na etacie 30/40. Zadaniem tych pododdziałów było objęcie ochroną obiektów na cyplu półwyspu i w rejonie portu wojennego. Rok później rozkazem ministra ON nr 0155/Org. z 28 maja 1947 r. Komenda Półwyspu Hel została przeformowana na etat 35/74, w skład którego włączono również kompanię wartowniczą. Była to jednostka czysto administracyjna, a jej komendant, podlegający bezpośrednio dowódcy MW miał za zadanie zabezpieczać funkcjonowanie wszystkich innych marynarskich pododdziałów na półwyspie. W kolejnych latach na terenach nadzorowanych przez Marynarkę Wojenną przybywało obiektów o znaczeniu obronnym, które wymagały odpowiedniego nadzoru
i ochrony. Dlatego też znaczenie Komendy, jednostki niepozornej, o niebojowym charakterze, było mimo wszystko bardzo duże. Na mocy rozkazu dowódcy MW nr 043/Org. z 21 grudnia 1950 r. komenda została przeniesiona na etat 35/146, jednocześnie odtworzono na oddzielnym etacie 35/147 podporządkowaną komendantowi 24. Kompanię Wartowniczą. Ostatniego przeformowania dokonano na mocy rozkazu dowódcy MW nr 019/Org. z 23 kwietnia 1953 r. (na etat 35/219). Rozkazem dowódcy MW nr 017/Org. z 29 kwietnia 1954 r. Komendę Półwyspu Hel rozformowano, a w jej miejsce sformowano Komendę Garnizonu Półwyspu Hel (na etacie 35/271), z której rozkazem dowódcy MW nr 030/Org. z 30 czerwca 1953 r. wydzielono 24. Kompanię Wartowniczą z etatem 9/80.

Na lądzie do 1965 r.

W pierwszej dekadzie po zakończeniu wojny helską jednostką o największej wartości bojowej była utworzona bateria artylerii nadbrzeżnej. Początkowo liczono, że na stanowiskach przedwojennej baterii cyplowej uda się uruchomić pozbawione zamków oryginalne armaty Boforsa kal. 152 mm, jednak zainicjowane w 1947 r. rozmowy ze Szwedami nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Dodatkowo, gdy ze względu na trudności terenowe zrezygnowano z budowy baterii na Westerplatte zapadła decyzja, aby planowane dla niej radzieckie armaty kal. 130 mm umieścić właśnie na helskim cyplu. Montaż dział przeprowadzono pod koniec marca 1949 r., a strzelanie taktyczne w lipcu tego samego roku. Tym samym bateria okazała się gotowa do pełnienia normalnej służby, choć jej obsada trafiła na Hel już w kwietniu 1948 r. Początkowo bateria była częścią 31. Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej, który jednak rozkazem dowódcy MW nr 034/Org. z 19 października 1950 r. rozformowano i podzielono m.in. na samodzielnie funkcjonujące baterie. Na helskim cyplu sformowano 13. Baterię Artylerii Stałej (JW1234) na etacie 35/129, którą podporządkowano szefowi Artylerii Nadbrzeżnej. Rozkazem dowódcy MW nr 019/Org. z 23 kwietnia 1953 r. przeformowano ją na etat 35/221, a zarządzeniem szefa Sztabu Generalnego WP (SGWP) nr 0025/Oper. z 3 marca 1955 r. zmieniono numer na JW4572. Z dniem 1 października 1955 r. 13.BAS podporządkowano dowódcy 32. Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej. Po niecałych dwóch latach z dniem 1 września 1957 r. dywizjon rozformowano, a bateria wróciła w podporządkowanie dowódcy Artylerii Nadbrzeżnej. Była już wtedy (na mocy rozkazu dowódcy MW nr 049/Org. z 26 listopada 1956 r.) jednostką skadrowaną na etacie 35/312.
Na Helu w ramach rozbudowy systemu obrony wybrzeża utworzono jeszcze dwie baterie artylerii. 3.BAS (JW3436) we wsi Bór (dziś północno-zachodnia część miasta Hel) sformowano w terminie do 30 listopada 1955 r. na podstawie rozkazu dowódcy MW nr 046/Org.
z 8 października 1955 r. Otrzymała ona etat 35/289 o stanie 182 wojskowych i 1 pracownik cywilny. Jeszcze w październiku 1954 r. przybyły transportem kolejowym przez Żurawicę armaty typu MU-2-IIs kal. 152 mm, jednak ich montaż odbył się dopiero rok później. Faktycznie bateria osiągnęła gotowość dopiero pod koniec 1956 r., a ostatnie obiekty oddawano po zbudowaniu nawet 3 lata później. Zakładano, że w razie potrzeby obsługa baterii będzie mogła nawiązać walkę z krążownikami potencjalnego nieprzyjaciela, miała też bronić od północy wejścia do Zatoki Gdańskiej i stanowić ochronę dla ewentualnych obronnych zagród minowych. Od 1 kwietnia 1956 r. weszła ona na krótko w skład 32.DAN.
Z kolei 27.BAS z armatami typu B-34U kal. 100 mm powstała na helskim cyplu w bezpośredniej bliskości 13.BAS, jednak sektory ostrzału z jej stanowisk ogniowych obejmowały przede wszystkim wody Zatoki Gdańskiej. Została sformowana na podstawie rozkazu dowódcy MW nr 05/Org. z 2 lutego 1957 r. jako JW4444 na etacie 35/329.