Efemki pod polską cywilną banderą. Carmen przed śluzą w Einlage (Przegalinie). Fot. zbiory Waldemara Danielewicza

W ciekawym artykule Jana Bartelskiego „Pierwsze polskie ptaszki”, opublikowanym w numerze specjalnym 2/2016 „Morza i Okręty”, Autor opisuje szczegółowo historię zakupu i przebieg służby tych pierwszych polskich okrętów wojennych niemieckiego typu FM. Po wycofaniu ze służby w Polskiej Marynarce Wojennej trzy z nich pływały pod naszą banderą cywilną. Dodatkowo jedna z innych byłych „efemek” trafiła pod polską banderę kilkanaście lat później, już jako statek pasażerski, który po remoncie utrzymywał połączenie na trasie Tczew-Gdynia. Niniejszy artykuł opowiada o losach tych jednostek zarówno w PMW, jak i w służbie cywilnej.

Pirat

Trałowiec FM 2, późniejsza polska Rybitwa, należał do seryjnego typu płaskodennych okrętów przeciwminowych budowanych dla Kaiserliche Marine. Powstał w stoczni G. Seebecka w Gestemünde (od 1947 dzielnica Bremerhaven) w 1918 r., pod numerem budowy 413. Zwodowano go 6 lipca, a do służby przekazano 24 sierpnia.
Na każdy trałowiec przeznaczono armatę kal. 88 mm, ale nie została ona jednak zamontowana. FM 2 przydzielono do służby jako okręt szkoleniowy szkoły okrętów podwodnych w Kilonii. W listopadzie 1918 r., po zakończeniu przegranych przez Niemcy działań wojennych, w kraju tym doszło do obalenia monarchii. Po nieudanych próbach uchwycenia władzy przez niemieckich komunistów ostatecznie powołano tzw. Republikę Weimarską. Kaiserliche Marine, czyli cesarska marynarka wojenna uległa likwidacji w 1919 r. Jej miejsce zajęła Reichsmarine (wpierw tymczasowa, Vorläufige), dość mocno uszczuplona postanowieniami pokojowego traktatu wersalskiego.
Nasz bohater, czyli FM 2, z dniem 1 października 1920 r. został wcielony do Ostseeflotte Befehlshaber der Sicherung Ostsee – Reichswasserschutz Ostseeflotte stacjonując w Piławie (Pillau, dziś Bałtyjsk). Służba trwa krótko, bowiem z dniem 20 października okręt został wycofany i przekazany do Reichstreuhandgesellschaft (firma powiernicza handlująca demobilem wojskowym).
Co do szczegółowej historii towarzyszącej zakupieniu trałowców typu FM dla PMW odsyłam do wspomnianego już artykułu J. A. Bartelskiego.
Oprócz FM 2 nabyto jeszcze FM 27, FM 28 i FM 31. Strona polska zapłaciła za te cztery okręty 7,2 mln marek niemieckich. Umowa zobowiązywała sprzedającego do dostarczenia jednostek do Pucka w ciągu 6 tygodni, licząc od 27 września 1920 r. Zakupione trałowce – traulery lub trawlery, jak je klasyfikowano – dotarły do Gdańska dopiero w pierwszej połowie lutego 1921 r. Płynęły one z Danii pod tymczasowymi, wymalowanymi na burtach nazwami – Finlandia I (FM 2), Finlandia II (FM 27), Finlandia III (FM 28) i Finlandia IV (FM 31).
12 lutego 1921 r. Finlandia I zacumowała w Gdańsku (wówczas Danzig) przy Westerplatte. Trałowiec otrzymał wówczas na krótko prowizoryczną nazwę Trawler № 4 oraz – w celu identyfikacji – cztery opaski na kominie zgodne z numerem. Pierwszym dowódcą został por. mar. Bolesław Sokołowski. Oficjalne nadanie nazwy Rybitwa nastąpiło rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 83 z 7 kwietnia 1921 r. Wcześniej, 16 marca, trałowiec odbył próby morskie na Zatoce Gdańskiej, po czym 23 marca został odebrany przez Komisję Odbiorczą. Dzień później na wyspie Holm (dziś Ostrów) w Gdańsku nastąpiło przejęcie inwentarza. Ponieważ brakowało szalup, zdecydowano się zamówić je w Gdańsku. Odebrano je w czerwcu 1921 r. Wtedy też Rybitwa wcielona została do I Dywizjonu Ćwiczebnego. Około 1925 r. okręt uzbrojono w działo kal. 75 mm zamontowane na dziobie oraz 2 ckm-y Maxim wz. 08 i 20 min. Ponadto Rybitwa otrzymała radiostację i trały. Podobnie wyposażono pozostałe trałowce. Około 1928 r. armatę kal. 75 mm zastąpiono działem kal. 47 mm Hotchkiss. W marcu 1922 r. Rybitwa została przebazowana do Pucka.
1 kwietnia 1922 r. okręt, wychodząc z Gdańska do Pucka, uszkodził zacumowane w porcie parowce Victorię (r. bud. 1911, 660 BRT) z Bremy i Emilię należącą do Lloyda Bydgoskiego oraz barkę bez napędu będącą własnością Juliusza Droszkowskiego. Dowódcą trałowca był wówczas kpt. mar. Borys Mohuczy. Trałowce, w tym Rybitwa, często gościły w Wolnym Mieście Gdańsku, gdzie przechodziły remonty i konserwację. W sierpniu 1923 r. Rybitwa brała udział na rzecz Morskiego Urzędu Rybackiego w akcjach przeganiania obcych kutrów rybackich łowiących nielegalnie ryby w polskiej strefie przybrzeżnej. Podczas manewrów w porcie gdańskim 15 października 1925 r. trałowiec uszkodził szwedzki żaglowiec Finglay. 17 czerwca 1927 r. ORP Rybitwa wraz z drugim trałowcem – ORP Jaskółka, przypłynęły do Tczewa, gdzie wzbudziły olbrzymią sensację. Następnego dnia zostały udostępnione do zwiedzania od godz. 09:00 do 12:00 i od 15:00 do zmierzchu. Wizyta okrętów nie była jednak przypadkowa. Ich zadaniem była eskorta nowego statku pasażerskiego s/s Gdańsk z Tczewa na Hel. W Tczewie bowiem, 19 czerwca odbyła się uroczystość podniesienia na nim polskiej bandery, a ponieważ władze polskie obawiały się prowokacji ze strony władz Wolnego Miasta Gdańska podczas przejścia parowca z Tczewa na Hel przez terytorium Wolnego Miasta, przydzielono mu eskortę w postaci dwóch trałowców.