Sowieccy żołnierze oglądają niemiecki sprzęt zniszczony w bitwie pod Korsuniem Szewczenkowskim.
Dlatego, to na Ukrainie Stalin postanowił zadać główny cios w kampanii zimowo-wiosennej, w trakcie którego planowano rozbić całe południowe skrzydło przeciwnika, zakończyć wyzwalanie prawego brzegu Dniepru, wyjść na granicę państwową ZSRR oraz stworzyć warunki do rozwinięcia natarcia na Polskę, Czechosłowację i Bałkany. Faktycznie oznaczało to dziesięć uderzeń, dziesięć operacji, zaangażowanie ogromnych mas broni pancernej i najlepszych stalinowskich dowódców.
Ciągnik artyleryjski STZ-5 holuje 122 mm haubicę M-30; rejon Nikopolu, styczeń 1944 r.
Od końca grudnia 1943 do połowy kwietnia 1944 r. na ogromnych przestrzeniach od Polesia do Morza Czarnego i od Dniepru do Karpat rozwinęła się jedna z największych bitew II wojny światowej. Uczestniczyło w niej jednocześnie po obu stronach około 4 mln ludzi, 45 500 dział i moździerzy, 4200 czołgów, dział samobieżnych i szturmowych, ponad 4000 samolotów.
Dowództwo niemieckie zdając sobie sprawę, jak poważne komplikacje wojskowo-polityczne i gospodarcze pociągnie za sobą utrata najbogatszych obszarów przemysłowych i rolniczych Prawobrzeżnej Ukrainy oraz podejście wojsk sowieckich do Bałkanów, zażądało od swoich wojsk za wszelką cenę utrzymać pozycje na południowym skrzydle frontu wschodniego. Starając się odtworzyć obronę na Dnieprze i odblokować zgrupowanie wojsk na Krymie, Hitler wielokrotnie podkreślał, że jeśli niemożliwe byłoby utrzymanie frontu na wschodzie, w ostateczności kwestia odwrotu mogłaby być rozpatrywana jedynie na jego północnym skrzydle, ale nigdy na południowym. Takie stanowisko, w którym priorytetem stały się względy polityczne i wojskowo-gospodarcze, a nie operacyjne, w znacznym stopniu komplikowało życie niemieckich dowódców i walczących armii.
W końcu 1943 r. wojska niemieckie prowadzące działania bojowe na Ukrainie – Grupa Armii (GA) „Południe” i GA „A”, zostały odrzucone na rubież Owrucz – Radomyśl – Kaniów – Basztino – Marganiec – Kaczkarowka.
Grupa Armii „Południe” – 4. Armia Pancerna (APanc) i 1. APanc, 8. Armia – pod dowództwem feldmarszałka Ericha von Mansteina broniła się na odcinku frontu południe miejscowości Owrucz, Kaczkarowka na Dnieprze, utrzymując niewielki odcinek prawego brzegu rzeki w rejonie Kaniowa, a także przyczółek o głębokości 30 km i szerokości 120 km na jej lewym brzegu pod Nikopolem.
Grupa Armii „A”, w składzie 6. Armia niemiecka i 3. Armia rumuńska pod dowództwem feldmarszałka Ewalda von Kleista utrzymywała obronę na południu w dolnym biegu Dniepru, a następnie wzdłuż brzegu Morza Czarnego do Limanu Dniestru. Ponadto w rejonie Jassów została skoncentrowana odwodowa 4. Armia rumuńska, a na Krymie pozostawała odcięta 17. Armia niemiecka.
Wsparcie lotnicze zapewniała 4. Flota Powietrzna (I, IV i VIII Korpus Lotniczy), a także zasadnicze siły lotnictwa rumuńskiego.
Na początku bitwy o Prawobrzeżną Ukrainę GA „Południe” i GA „A” (bez 17. Armii) liczyły 91 dywizji, w tym 18 pancernych i cztery zmotoryzowane, dwie brygady zmotoryzowane, pięć samodzielnych batalionów czołgów ciężkich, 19 dywizjonów dział szturmowych. W składzie tego zgrupowania, zgodnie z „klasycznymi” źródłami sowieckimi, znajdowało się 1 760 000 ludzi, 2200 czołgów i dział szturmowych, 16 800 dział i moździerzy, 1460 samolotów bojowych.
Dowództwo niemieckie zamierzało nie tylko utrzymać zajmowane rubieże, ale także spróbować zlikwidować sowieckie przyczółki na prawym brzegu Dniepru, a także uderzyć z przyczółka nikopolskiego na południe i z Krymu na północ, aby uzyskać kontakt z krymskim zgrupowaniem wojsk. Niemcy pospiesznie budowali umocnienia obronne. Jednak do końca grudnia 1943 r. udało im się stworzyć na większej części frontu jedynie główny pas obrony o głębokości 4-6 km. Na najważniejszych kierunkach w odległości 10-15 km od przedniego skraju przygotowywali drugi pas. Na głębokości operacyjnej wzdłuż brzegów rzek Horyń, Bug Południowy, Ingulec, Dniestr i Prut przygotowywano rubieże tyłowe.
Ze strony sowieckiej na południe od rzeki Prypeć działały wojska czterech frontów:
Zgodnie z planem Kwatery Głównej (Stawki) Najwyższego Naczelnego Dowództwa siły te miały rozgromić GA „Południe” i GA „A”, a także wyzwolić Prawobrzeżną Ukrainę i Krym. Wojska czterech frontów miały silnymi uderzeniami na kilku kierunkach podzielić niemieckie zgrupowanie na kilka izolowanych części, a następnie po kolei je zlikwidować. Początkowo przewidywano rozbicie przeciwnika w rejonach wschodnich Prawobrzeżnej Ukrainy, ostatecznie odrzucając go od Dniepru, zajęcie rubieży rzeka Bug Południowy (do miejscowości Perwomajsk) – rzeka Ingulec (od Krzywego Rogu do jej ujścia), a następnie rozwijając natarcie wyjście na linię Łuck – Mohylów Podolski, Dniestr, jednocześnie likwidując zgrupowanie krymskie.
1. Front Ukraiński wykonując główne uderzenie na kierunku Winnica – Mohylów Podolski oraz pomocnicze na kierunku Łuck – Chrystynówka, i 2. Front Ukraiński, wykonując główne uderzenie na kierunku Kirowograd – Perwomajsk i częścią wojsk na Chrystynówkę, miały rozbić siły główne GA „Południe” i wychodząc na Karpaty, rozciąć strategiczny front przeciwnika. Wojska 3. i 4. Frontu Ukraińskiego uderzeniami na kierunkach schodzących się na Nikopol, Nowoworoncowkę miały rozbić nikopolsko-krzyworoskie zgrupowanie przeciwnika, następnie rozwinąć natarcie na Nikołajew i Odessę oraz wyzwolić całe wybrzeże Morza Czarnego. Przy czym 4. Front Ukraiński tylko w pierwszej fazie operacji uczestniczył we wspólnych działaniach z wojskami Malinowskiego rozbijającymi przeciwnika w rejonie Nikopola; następnie front ten przechodził do pokonania przeciwnika na Krymie wspólnie z Samodzielną Armią Nadmorską.
We wsparciu, poza armiami lotniczymi frontów (2., 5., 17. i 8. AL), miało uczestniczyć Lotnictwo Dalekiego Zasięgu, przed którym postawiono zadanie wykonywania uderzeń na obiekty kolejowe, porty i okręty przeciwnika, a także na lotniska i wojska, położone na jego głębokich tyłach.
Do osłony linii komunikacyjnych, przepraw wodnych i innych ważnych obiektów na tyłach frontów, Stawka – poza etatowymi siłami i środkami przeciwlotniczymi wojsk, użyła także wzmocnienia w postaci związków Wojsk Obrony Powietrznej Kraju (OPK). W pasie czterech frontów działania bojowe prowadziły cztery rejony korpuśne, dwa korpusy lotnictwa myśliwskiego i dwa rejony dywizyjne Frontu Zachodniego OPK. Dla osłony zagrożonych obiektów na południu miały one ponad 2000 armat przeciwlotniczych, 1650 przeciwlotniczych karabinów maszynowych i około 450 myśliwców.
Ostatecznym wynikiem kampanii zimowo-wiosennej na południu miało być wyjście wojsk sowieckich na linię granicy państwowej od Izmaiłu do Brześcia. Działania 1. i 2. Frontu Ukraińskiego koordynował przedstawiciel Stawki, marszałek Gieorgij K. Żukow. Natomiast odpowiedzialnym za koordynację działań 3. i 4. Frontu Ukraińskiego uczyniono marszałka Aleksandra M. Wasilewskiego.
Pod koniec 1943 r. w składzie czterech sowieckich frontów (bez 51. Armii, która „zakorkowała” wyjścia z Krymu) znajdowało się 188 dywizji, 19 korpusów pancernych i zmechanizowanych, 12 samodzielnych brygad pancernych i 1 brygada piechoty – 2 406 100 ludzi, 28 654 działa i moździerze, 2015 czołgów i dział samobieżnych. Siły Powietrzne Armii Czerwonej (z uwzględnieniem Lotnictwa Dalekiego Zasięgu) miały 2600 samolotów bojowych. Początek strategicznemu natarciu na Prawobrzeżnej Ukrainie dała operacja żytomiersko-berdyczowska 1. Frontu Ukraińskiego.
Myśl przewodnia operacji 1. Frontu Ukraińskiego (13., 60., 1. Gwardyjska, 18., 38., 40. i 27. armie ogólnowojskowe, 3. Gwardyjska i 1. armie pancerne, 2. Armia Lotnicza, 25., 4. i 5. gwardyjskie korpusy pancerne, 1. Gwardyjski Korpus Kawalerii – 63 dywizje piechoty, trzy dywizje kawalerii, 1. Czechosłowacka Brygada Piechoty, pięć samodzielnych brygad pancernych, 15 pułków czołgów i dział samobieżnych, dwa rejony umocnione – 924 300 ludzi, 11 387 dział i moździerzy, 12 300 armat przeciwlotniczych, 297 artyleryjskich wyrzutni rakietowych, 1600 czołgów i dział samobieżnych i 529 samolotów bojowych) przewidywała wykonanie czterech uderzeń rozcinających w pasie o szerokości 200 km, przy ogólnej długości pasa frontu 460 km.
Główny cios planowano zadać w kierunku Żytomierz, Berdyczów siłami 1. Gwardyjskiej, 18. i 38. armii ogólnowojskowej oraz 1. i 3. Gwardyjska armie pancerne, w celu rozbicia zgrupowania wojsk przeciwnika w rejonie Brusiłowa – 8., 19. i 25. dywizje pancerne, 2. Dywizja SS „Das Reich” – i następnie wyjść na rubież: Liubar, Winnica i Lipowiec. Uderzenia pomocnicze planowano przeprowadzić używając wojsk znajdujących się na skrzydłach frontu: z prawej strony – siłami 60. Armii i 4. Gwardyjskiego Korpusu Pancernego – obchodząc Żytomierz w kierunku na Szepetówkę; z lewej – połączonymi skrzydłami 40. i 27. Armii wspartymi 5. Gwardyjskim Korpusem Pancernym – na Chrystynówkę, gdzie miały się one połączyć z wojskami 2. Frontu Ukraińskiego i okrążyć zgrupowanie przeciwnika broniące wybrzuszenia pod Kaniowem. Na skrzydle północnym 13. Armia wzmocniona 1. Gwardyjskim Korpusem Kawalerii i 25. Korpusem Pancernym otrzymała zadanie nacierać na Korosteń, Sarny, Nowogród Wołyński. By odwrócić uwagę przeciwnika od kierunku głównego uderzenia symulowano koncentrację dużych sił na kierunku korosteńskim i na przyczółku bukrińskim.
Aby stworzyć duże zagęszczenie wojsk, dowództwo frontu wyznaczyło wąskie pasy przełamania: dla głównego zgrupowania – 18 km, dla 60. Armii – 15 km, dla 40. i 27. Armii – 10 km, a dla 13. Armii – jedynie 4 km. Operacyjne zagęszczenie wynosiło średnio 2-3 km na dywizję, około 180-200 dział i moździerzy, ponad 20 czołgów na kilometr.
Zaplanowano przejście do natarcia nie jednocześnie na wszystkich kierunkach, ale kolejno – początkowo na głównym, następnego dnia na lewym skrzydle frontu i na trzeci dzień na prawym skrzydle. Pozwalało to w sposób zmasowany i bardziej efektywny wykorzystać lotnictwo na każdym kierunku, a także wykonać manewr artylerią odwodu naczelnego dowództwa z kierunku głównego na pomocnicze.
Artyleryjskie przygotowanie natarcia miało trwać 90 minut, wsparcie ataku piechoty i czołgów zamierzano realizować metodą kolejnego koncentrowania ognia. Plan wsparcia lotniczego przewidywał uderzenie na dwie doby przed rozpoczęciem natarcia na węzły kolejowe, sztaby i odwody przeciwnika, a bezpośrednio przed natarciem całością lotnictwa szturmowego i bombowego – na obronę taktyczną. Wraz z początkiem przełamania postawiono zadanie wsparcia ataku sił głównych poprzez nieprzerwane oddziaływanie lotnictwa na punkty oporu przeciwnika, a wraz z wprowadzeniem do walki armii pancernych przestawienia zasadniczych sił lotnictwa na ich wsparcie i osłonę.
Naprzeciw 1. Frontu Ukraińskiego znajdowała się 4. Armia Pancerna generała Erharda Rausa w składzie 7 dywizji pancernych, 1 dywizja zmotoryzowana, 14 dywizji piechoty, 1 dywizja piechoty górskiej, 1 dywizja rezerwowa, 2 dywizje ochrony, Korpuśna Grupa „C”, Brygada Zmotoryzowana SS „Langemark”, 506. i 509. batalion czołgów ciężkich i 6 dywizjonów dział szturmowych – 300 000 ludzi, 3500 dział i moździerzy, 600 czołgów i dział szturmowych. Zgrupowania pancerne działały w dwóch miejscach: cztery dywizje w rejonie Brusiłowa i trzy w rejonie Malina. Pas obrony niemieckich dywizji wynosił średnio 13 km. Obrona była płytkai oparta o tzw. ogniska walki.
Sowieckie przełamanie na kierunku głównego uderzenia zaczęło się 24 grudnia 1943 r. W ślad za rozpoznaniem walką przeprowadzono silne przygotowanie artyleryjskie, które zaczęło się salwą 3. Gwardyjskiej Dywizji Moździerzy Ciężkich (artyleryjskich wyrzutni rakietowych). Z powodu niskiej podstawy chmur masowe użycie lotnictwa nie było możliwe. Po przejściu do ataku, wojska głównego zgrupowania frontu szybko opanowały punkty i węzły oporu przeciwnika na pierwszej pozycji i z marszu zaatakowały drugą pozycję. Tu szybkie przemieszczanie do przodu korpusów piechoty uległo spowolnieniu.
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
