Wysoka Przedstawiciel Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczenstwa Federica Mogherini i wiceprzewodniczacy Komisji Europejskiej Jyrki Katainen na konferencji prasowej 7 czerwca 2017 r. na temat propozycji utworzenia Europejskiego Funduszu Obronnego.

Utworzenie w czerwcu 2017 r. Europejskiego Funduszu Obronnego ma szansę stać się krokiem milowym w budowie wspólnych inicjatyw obronnych Starego Kontynentu na poziomie zbliżonym do tzw. pakietu obronnego Komisji Europejskiej z 2007 r. Biorąc pod uwagę poziom finansowania funduszu na poziomie 1,5 mld EUR rocznie po 2020 r., jest to z całą pewnością najbardziej wyrazista inicjatywa w historii Unii Europejskiej w zakresie budowy europejskiego rynku uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Chociaż na ostateczne, umocowane w prawie unijnym, rozwiązania przyjdzie jeszcze poczekać, już obecnie wstępne decyzje i założenia wskazują na zmianę zasad gry w systemie finansowania badań o przeznaczeniu militarnym i rozwoju systemów uzbrojenia w Europie.

Ustanowiony 7 czerwca 2017 r. Europejski Fundusz Obronny (ang. European Defence Fund, EDF) jest realizacją zapowiedzi działań, do których Komisja Europejska zobowiązała się, w ogłoszonym 30 listopada 2016 r., europejskim planie działań w sektorze obrony (ang. European Defence Action Plan, EDAP). Celem EDF jest wzrost efektywności wydatków państw członkowskich Unii Europejskiej w obszarze obronności za pomocą wsparcia inwestycji we wspólne projekty badawczo-rozwojowe. Komisja ma również nadzieję, że fundusz będzie platformą realizacji długofalowego planu stworzenia w Europie wspólnego rynku uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz dalszej konsolidacji przemysłów obronnych. To z kolei miałoby znacząco wzmocnić globalną konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw działających na międzynarodowym rynku zbrojeniowym.
Z zapowiedzi Komisji Europejskiej wynika, że pod względem finansowym utworzenie Europejskiego Funduszu Obronnego oznaczać będzie dodatkowe 1,5 mld EUR rocznie po 2020 r., przeznaczonych na badania i rozwój technologii obronnych, z czego 500 mln EUR przeznaczonych zostanie na badania, a pozostały 1 mld EUR na rozwój zdolności. Te 0,5 mld EUR uplasuje KE jako czwarty – po rządach Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec – największy podmiot publiczny w Europie pod względem wydatków na badania naukowe w obszarze obronności. Biorąc zaś pod uwagę, że 27 państw członkowskich UE (wszyscy członkowie UE oprócz Danii) wydaje na ten cel łącznie 7,5 mld EUR rocznie (co w porównaniu do amerykańskich nakładów na poziomie 64 mld EUR jest sumą śmiesznie niską), kwota ta stanowić będzie poważny bodziec do realizacji wspólnych projektów. Jeżeli zaś chodzi o 1 mld EUR na rozwój zdolności, to KE szacuje, że pieniądze te przyczynią się do realizacji konkretnych projektów zbrojeniowych do kwoty nawet 5 mld EUR rocznie. Jeżeli polskie firmy skorzystałyby z funduszu choćby w kilku procentach, dałoby to setki milionów złotych na badania i rozwój w sektorze obronności rocznie.

Przyczyny utworzenia EDF

Chociaż Unia Europejska od co najmniej 1999 r. (ustanowienie Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony) dąży do wzmocnienia swojej aktywności w obszarze bezpieczeństwa i obrony, w praktyce dotychczasowe działania przyniosły w najlepszym razie niewielkie rezultaty. Zarówno utworzenie Europejskiej Agencji Obrony (EDA) i zainicjowanie Grup Bojowych UE w 2004 r., czy uchwalenie dyrektyw pakietu obronnego w 2009 r., nie doprowadziły do stworzenia wspólnego rynku uzbrojenia zbliżonego do tego, z którym mamy do czynienia w sektorze cywilnym. Niechęć ze strony poszczególnych państw, protekcjonizm rynkowy, brak zaufania pomiędzy rządami, różne cykle planowania w zakupach sprzętu wojskowego, czy wreszcie niemoc i niechęć Komisji Europejskiej do angażowania się w kwestie obronności, doprowadziły do sytuacji, w której przy spadających jeszcze do niedawna rokrocznie wydatkach obronnych w większości państw, zmniejszało się zaangażowanie członków UE we wspólne, europejskie projekty zbrojeniowe. Jak wynika z danych KE, obecnie ponad 80% środków na zakup uzbrojenia i ponad 90% kwot przeznaczanych na badania w sferze obronności jest wydatkowanych na poziomie krajowym. Biorąc zaś pod uwagę, że duplikacje projektów występują w niemal wszystkich obszarach, szacuje się, że łączny koszt braku współpracy wynosi od 25 do 100 mld EUR rocznie! Nawet 30% wszystkich środków przeznaczanych na nowe uzbrojenie mogłoby zostać zaoszczędzonych (i tym samym wydanych np. na dodatkowe zakupy), gdyby państwa Europy współpracowały przy zakupach uzbrojenia.
Oprócz wspomnianych duplikacji i niskich wydatków na badania i rozwój zdolności, podstawowym problemem, z jakim spotykają się podmioty prowadzące prace badawczo-rozwojowe w obszarze obronności jest sprawne przejście od fazy badawczej do rozwojowej. Porażka w tym zakresie, nazywana również wejściem do „doliny śmierci”, jest bodaj główną bolączką rozwoju nowych systemów. Aby tego uniknąć fundusz zakłada standaryzację rozwiązań i technologii od możliwie najwcześniejszego momentu, i utrzymanie jej przez wszystkie etapy rozwoju. Stąd też Europejski Fundusz Obronny został pomyślany w taki sposób, aby nie tylko wspomagać finansowo obie fazy, ale przede wszystkim zbudować pomost w przechodzeniu z jednej do drugiej oraz finalnie do fazy zakupu danego systemu uzbrojenia. EDF podzielony został na prawnie odrębne elementy, tzw. okna, tj. okno badań i okno rozwoju zdolności. Nad całością czuwać ma specjalnie powołana Rada Koordynacyjna, złożona z przedstawicieli KE, Wysokiego Przedstawiciela Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, państw członkowskich, Europejskiej Agencji Obrony oraz zaangażowanych w dany projekt firm.

Okno badań

Chociaż KE formalną propozycję utworzenia EDF złożyła w czerwcu ub.r., to pierwsze środki (1,4 mln EUR) w ramach „okna technologii” zostały zakontraktowane w projektach pilotażowych z lat 2015–2016 i utorowały drogę do utworzenia tzw. działania przygotowawczego (ang. Preparatory Action), za pośrednictwem którego rozpoczęte zostaną projekty badawcze na łączną kwotę 90 mln EUR w perspektywie trzech lat licząc od 2017 r. Instytucją odpowiedzialną za jego implementację jest Europejska Agencja Obrony, działająca w imieniu Komisji Europejskiej. Na podstawie doświadczeń z wykorzystania tych środków KE planuje, aby docelowe, działające od 1 stycznia 2021 r., okno badań dysponowało kwotą 500 mln EUR rocznie, pochodzącą w całości z budżetu UE, która przygotuje specjalny program w ramach nadchodzących wieloletnich ram finansowych.