Krazownik lekki USS Montpelier, okret flagowy dowodzacego zespolem TF 39 kadm. Merrilla.

Po lądowaniu Amerykanów na wyspie Bougainville, w nocy z 1 na 2 listopada 1943 r., w pobliżu Zatoki Cesarzowej Augusty doszło do zaciekłego starcia silnego zespołu japońskiego kadm. Sentarō Ōmoriego, wysłanego z bazy Rabaul, z amerykańskim zespołem TF 39, pod rozkazami kadm. Aarona S. Merrilla, osłaniającego siły desantowe. Bitwa zakończyła się szczęśliwie dla Amerykanów, choć dość długo nie było pewne, która ze stron uzyska w walce zdecydowaną przewagę.

Początek operacji „Cartwheel”

Na początek listopada 1943 r. Amerykanie zaplanowali operację „Cartwheel”, która miała na celu odizolowanie i osłabienie poprzez nieustanne nękanie atakami lotniczymi głównej japońskiej bazy morskiej i lotniczej w Rabaulu, w północno-wschodniej części wyspy Nowa Brytania, największej w Archipelagu Bismarcka. W tym celu zdecydowano o desancie na wyspie Bougainville, aby na zdobytym przyczółku zbudować lotnisko polowe, z którego można byłoby prowadzić nieustanną ofensywę lotniczą przeciwko bazie Rabaul. Miejsce lądowania – koło przylądka Torokina na północ od tytułowej zatoki, wybrano specjalnie z dwóch powodów. Akurat siły lądowe Japończyków w tym miejscu były niewielkie (okazało się później, że opór stawiło Amerykanom w miejscu lądowania Marines z początku tylko ok. 300 ludzi), wojska i jednostki desantowe mogły również osłaniać własne myśliwce z lotniska na wyspie Vella Lavella.
Planowany desant poprzedziły działania zespołu TF 39 (4 krążowniki lekkie i 8 niszczycieli) kadm. Aarona S. Merrilla, który dotarł w rejon japońskiej bazy na wyspie Buka tuż po północy 1 listopada i ostrzelał ją huraganowym ogniem całego swojego ugrupowania, poczynając od godz. 00:21. Powracając, powtórzył podobne bombardowanie na Shortland, wyspach na południowy wschód od Bougainville.
Japończycy zmuszeni byli do szybkiego przeciwdziałania i głównodowodzący japońskiej Floty Połączonej, adm. Mineichi Koga, wydał rozkaz okrętom stacjonującym w Rabaulu, by przechwyciły zespół Merrilla już 31 października, bo japoński samolot zauważył jego marsz z wąskiej zatoki Purvis pomiędzy Wyspami Florida (dziś zw. Nggela Sule i Nggela Pile) jeszcze przez wody słynnej Cieśniny Żelaznego Dna. Jednak dowodzący siłami japońskimi kadm. Sentarō Ōmori (dysponował wówczas 2 krążownikami ciężkimi, 2 lekkimi i 2 niszczycielami) po pierwszym wyjściu z Rabaulu w swoich poszukiwaniach rozminął się z zespołem Merrilla i zawiedziony powrócił do bazy rankiem 1 listopada. Tam później dowiedział się o lądowaniu Amerykanów w rejonie Zatoki Cesarzowej Augusty na południowo-zachodnich brzegach Bougainville. Nakazano mu powrócić i zaatakować amerykańskie jednostki desantowe, a wcześniej rozbić zespół Merrilla osłaniający je od strony morza.
Amerykanie rzeczywiście przeprowadzili za dnia operację desantowania wojsk w okolicach przylądka Torokina bardzo sprawnie. Jednostki III Zespołu Desantowego kadm. Thomasa Starka Wilkinsona zbliżyły się do Bougainville 1 listopada i rozpoczęły operację „Cherryblossom”. Osiem transportowców do około godz. 18:00 wysadziło 14 tys. Marines z 3. Dywizji Piechoty Morskiej i 6200 t zaopatrzenia. O zmierzchu transportowce przezornie wycofano z Zatoki Cesarzowej Augusty, spodziewając się w nocy nadejścia silnego zespołu japońskiego. Próba kontrataku Japończyków najpierw siłami lotniczymi z bazy Rabaul nie powiodła się – dwa naloty Japończyków w sile ponad 150 maszyn zostały rozproszone przez liczne myśliwce osłaniające lądujące wojska. Więcej mogły tu wskórać jedynie japońskie siły morskie.

Japońskie przygotowania

Rzeczywiście, kadm. Ōmori miał tej nocy podjąć próbę ataku, dysponując już znacznie silniejszym zespołem, wzmocnionym kilkoma niszczycielami. Największym atutem Japończyków w nadchodzącym starciu miały być krążowniki ciężkie Haguro i Myōkō. Obie te jednostki były weteranami jeszcze z walk na Morzu Jawajskim na przełomie lutego i marca 1942 r. Zespół Merrilla, który miał się z nimi zetrzeć w boju, miał jedynie krążowniki lekkie. Oprócz tego Japończycy dysponowali dodatkowo okrętami tej samej klasy, tyle że lekkimi – Agano i Sendai oraz 6 niszczycielami – Hatsukaze, Naganami, Samidare, Shigure, Shiratsuyu i Wakatsuki. Z początku za tymi siłami miało podążać również ponadto 5 innych niszczycieli transportowych z wojskiem na pokładach, które miały wykonać kontrdesant.
W zbliżającym się starciu Japończycy nie mogli być tym razem pewni swego, bo dawno minął okres, gdy w bitwach odnosili zdecydowane sukcesy nad Amerykanami w starciach nocnych. Co więcej, sierpniowa bitwa w zatoce Vella pokazała, że Amerykanie nauczyli się wykorzystywać skuteczniej broń torpedową i potrafili już zadać zespołowi japońskiej floty druzgocącą klęskę właśnie w boju nocnym, co dotąd nie zdarzyło się na taką skalę. Dowodzący całą japońską grupą bojową z pokładu Myōkō Ōmori nie zyskał, jak dotąd, żadnego doświadczenia w walce. Nie miał go również kadm. Morikazu Osugi mający pod swoją komendą grupę złożoną z krążownika lekkiego Agano oraz niszczycieli Naganami, Hatsukaze i Wakatsuki. Najwięcej doświadczenia bojowego miała grupa kadm. Matsuji Ijuina na krążowniku lekkim Sendai w asyście Samidare, Shiratsuyu i Shigure. Tymi trzema niszczycielami dowodził z pokładu Shigure kmdr Tameichi Hara – weteran większości dotychczasowych najważniejszych starć, poczynając od bitwy na Morzu Jawajskim, poprzez te w rejonie Guadalcanalu, późniejszą niepomyślną w zatoce Vella, aż po ostatnią batalię koło wyspy Vella Lavella (w nocy z 6 na 7 października), gdzie nawet odniósł sukces, mszcząc w jakimś stopniu wcześniejszą porażkę Japończyków z początku sierpnia. Hara był słynny po wojnie ze względu na napisaną przez siebie książkę „Japanese Destroyer Captain” (wyd. ang. 1961, pol. tłum. „Dowódca niszczyciela” – 2003 ), ważnego źródła dla historyków zajmujących się wojną morską na Pacyfiku.