Elbit Systems to dziś największe przedsiębiorstwo branży obronnej w Izraelu. Założona w 1966 r. spółka ma siedzibę w Hajfie, ale tylko w Izraelu ma swe oddziały w kilkunastu lokalizacjach, w których znajduje się 25 zakładów produkcyjnych i laboratoriów badawczo-rozwojowych. Zatrudnia bezpośrednio ponad 18 000 pracowników (połowa z nich to inżynierowie i wysokiej klasy specjaliści), z tego ok. 13 000 w Izraelu, zaś w firmach kooperujących zatrudnionych jest kolejnych 30 000.
Największy oddział zagraniczny – Elbit United States – ma 10 lokalizacji i zatrudnia 3600 osób. Na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza Elbit przejął wiele, wcześniej działających samodzielnie, renomowanych firm branży zbrojeniowych i wysokich technologii m.in.: El-Op (w 2000 r., optoelektronika), Elisra (2005 r., systemy walki elektronicznej), Tadiran (2007 r., systemy łączności i dowodzenia), Soltam (2010 r., lufowy sprzęt artyleryjski), IMI (2018 r., systemy lądowe, amunicja), Harris Night Vision (2019 r., noktowizja, Elbit USA) czy Sparton (2021 r., boje hydroakustyczne, morskie systemy elektroniczne, Elbit USA).
Obecna struktura organizacyjna obejmuje cztery dywizje produktowe: lądową, lotniczą i kosmiczną, C4I oraz cyberbezpieczeństwa i rozpoznania oraz walki elektronicznej. W ich niezwykle bogatej ofercie znajdują się m.in.: powietrzne, lądowe i nawodne systemy bezzałogowe wraz z wyposażeniem specjalistycznym oraz uzbrojeniem; awionikę lotniczą, w tym systemy wyświetlania informacji (HUD, HMD) i nawigacyjne; uzbrojenie lotnicze; lotnicze systemy samoobrony i przeciwdziałania elektronicznego; lotnicze systemy łączności, transmisji danych i rozpoznania elektronicznego; systemy szkolenia lotniczego, w tym szkolenie kompleksowe, dostawa symulatorów i trenażerów; modernizacja statków powietrznych; systemy satelitarne; samobieżne systemy artylerii lufowej (w tym moździerze) i rakietowej wraz z amunicją (także precyzyjną); amunicja krążąca; systemy rozpoznania i kierowania ogniem; systemy obserwacji w nocy; systemy łączności i dowodzenia różnych szczebli; naziemne systemy rozpoznania i walki radioelektronicznej; radary wykrywania celów naziemnych; załogowe i bezzałogowe wieże z uzbrojeniem średniokalibrowym do wozów bojowych; wieże załogowe z armatą 105/120 mm do lekkich czołgów i wozów bojowych wsparcia ogniowego; zdalnie sterowane stanowiska uzbrojenia z uzbrojeniem strzeleckim; urządzenia optoelektroniczne do wyposażenia pojazdów; systemy kierowania ogniem wozów bojowych; systemy samoobrony wozów bojowych i pojazdów wojskowych; systemy antydronowe; sprzęt inżynieryjny; systemy szkolno-treningowe wojsk lądowych; okrętowe systemy dowodzenia i kierowania ogniem; okrętowe systemy optoelektroniczne; okrętowe systemy walki radioelektronicznej; systemy hydrolokacyjne i boje radiohydroakustyczne; kompleksowe systemy ochrony granic lądowych oraz morskich i ich elementy (sensory, systemy gromadzenia i obróbki informacji); rozwiązania z zakresu cyberbezpieczeństwa.
Produkty Elbit Systems są od lat wykorzystywane w Siłach Zbrojnych RP, m.in. przez Siły Powietrzne i Wojska Lądowe. Przyspieszenie procesu modernizacji technicznej oraz rozbudowy Wojska Polskiego nie uszło uwagi także kierownictwa izraelskiego giganta. Wiele rozwiązań z oferty Elbit Systems powinno zainteresować polskich decydentów, ponieważ często cechują je unikatowe charakterystyki, także ich dostępność jest większa, niż np. konkurencyjnych produktów firm zachodnioeuropejskich czy amerykańskich. Bardzo istotną kwestią jest otwartość izraelskiej firmy na współpracę z partnerami przemysłowymi państwa kontrahenta, obejmującą nie tylko ustanowienie potencjału wsparcia eksploatacji sprzętu, ale także transfer technologii umożliwiającej jego licencyjną produkcję. Warto podkreślić, że firma hołduje zasadzie „no black boxes”, a więc zapewnia kompletny transfer technologii własnych produktów i rozwiązań, dostęp do kodów źródłowych, włącznie z prawami do modyfikacji i modernizacji.
Poniżej przybliżymy grupy wyrobów bądź konkretne systemy i urządzenia, które wpisywałyby się w potrzeby modernizacyjne Sił Zbrojnych RP.
Oferta Elbit Systems w domenie lądowej jest niezwykle bogata, ale z punktu widzenia realizowanych dziś na rzecze SZ RP programów modernizacyjnych szczególnie ciekawe mogą być systemy proponowane do wozów bojowych – transporterów opancerzonych, bojowych wozów piechoty i czołgów podstawowych. W polskim kontekście do tych kategorii należą m.in.: pojazdy na bazie KTO Rosomak i perspektywiczny KTO Szakal, Nowy Bojowy Pływający Wóz Piechoty Borsuk, Ciężki Bojowy Wóz Piechoty czy czołgi podstawowe Leopard 2, K2 i M1 Abrams. W przypadku tych przedsięwzięć Elbit może zaoferować wieże uzbrojone w 30/40 mm armaty szybkostrzelne (opcją jest zastosowanie armaty z układem programowania zapalników amunicji ABM) – bezzałogową UT30MK2 i dwuosobową MT30MK2, które można doposażyć także w wyrzutnię przeciwpancernych pocisków kierowanych Rafael Spike LR/LR2. Poziom ochrony balistycznej obydwu wież może zostać dostosowany do potrzeb kontrahenta – od drugiego do szóstego wg STANAG4569. Wyposażone są w system kierowania ogniem, pracujący w trybach hunter-killer lub killler-killer, z którym zintegrowane są dzienno-nocne przyrządy obserwacyjno-celownicze, np. COAPS-L (uniwersalne) czy lekki panoramiczny CAPS (dowódcy). Świadomość sytuacyjną członków załóg pojazdów może dodatkowo zwiększyć unikatowy system Iron Vision, prezentujący na wyświetlaczu binokularowym zamocowanym na hełmie obraz z kamer zapewniających obserwację terenu wokół pojazdu w promieniu 360° (tzw. widzenie przez pancerz).
Wyposażenie wież może uzupełniać system wykrywania opromieniowania światłem lasera pokrywający przestrzeń wokół pojazdu, np. ELAWS, jako jedno z nielicznych urządzeń w swej klasie zapewniający detekcję pracy dalmierzy, podświetlaczy i wskaźników laserowych, ale również laserowej wiązki prowadzącej służącej, do naprowadzania wielu typów przeciwpancernych pocisków kierowanych wykorzystywanych przez Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej (np. Kornet, Wichr, Refleks). Najbardziej zaawansowany system samoobrony pojazdów w ofercie Elbitu to Iron Fist, zapewniający niszczenie wycelowanych w pojazd-nosiciel pocisków odpalonych z granatników przeciwpancernych, przeciwpancernych pocisków kierowanych, a opcjonalnie także przeciwpancernych pocisków kumulacyjnych, a nawet podkalibrowych wystrzelonych z armat czołgowych. System tworzą: jednostka centralna, radiolokacyjno-optoelektroniczne zespoły detekcyjne i wyrzutnie przeciwpocisków. Iron Fist ma modułową konstrukcję i może zostać dostosowany do integracji w zasadzie z dowolnym wozem bojowym. Zasadniczo oferowane są dwie wersje ‒ IFLK do czołgów i bojowych wozów piechoty oraz IFLD do lżejszych pojazdów, np. kołowych transporterów opancerzonych, a nawet pojazdów o masie poniżej 10 ton (ta ostatnia nie ma możliwości niszczenia pocisków wystrzelonych z armat czołgowych).
Do lżejszych pojazdów taktycznych i specjalistycznych, takich jak m.in.: Taktyczny Pojazd Wielozadaniowy 4×4 Waran, Lekki Pojazd Wielozadaniowy 4×4 Legwan, Lekki Opancerzony Transporter Rozpoznawczy/Bóbr 3, pojazdy logistyczne strefy taktycznej, wozy zabezpieczenia technicznego, pojazdy inżynieryjne, nośniki systemów minowania narzutowego itp., Elbit może zaproponować: lekką wieżę bezzałogową UT30Mk3, zdalnie sterowane stanowiska uzbrojenia z 7,62 mm km, 12,7 mm wkm i 40 mm granatnikami automatycznymi, a także, wspomniane wyżej: systemy ostrzegania przed opromieniowaniem laserem, aktywny system samoobrony Iron Fist IFLD czy systemy poprawiające świadomość sytuacyjną (np. Iron Vision).
W portfolio izraelskiej firmy jest też bogata oferta amunicji – od strzeleckiej z pociskami różnych typów: 5,56×45 mm NATO, 7,62×51 mm NATO, .338, 9x19 mm po 12,7×99 mm; przez średniokalibrową 30×173 mm (pociski HE-T i TP-T) i moździerzową 60, 81 i 120 mm; po amunicję do gładkolufowych armat czołgowych 120×570 mm (długość lufy L44 i L55) i 125 mm do armat rodziny 2A46 (w tym z nowoczesnymi pociskami podkalibrowymi APFSDS-T) oraz 155 mm systemów artyleryjskich o długości lufy 52 kalibry (a zatem takich jak K9A1 i Krab) wraz z systemem modułowych ładunków miotających. Do moździerzy 120 mm oferowany jest pocisk precyzyjnego rażenia Stylet z układem korekcji INS/GPS, zapewniający kołowy błąd trafienia (CEP) poniżej 10 m, zaś do pocisków kalibru 155 mm zestaw zwiększający dokładność trafienia Silver Bullet, wkręcany w miejsce standardowego zapalnika, bazujący na odbiorniku systemu nawigacji satelitarnej, umożliwiający uzyskanie CEP poniżej 20 m przy wykorzystaniu standardowej amunicji.
Użycie zestawów Silver Bullet pozwala na wykonanie niektórych zadań ogniowych nawet przy dziesięciokrotnie mniejszym zużyciu amunicji. Pomimo zastosowania w układach korekcji wspomnianych pocisków odbiorników systemu nawigacji satelitarnej, opracowane przez firmę rozwiązania przeciwzakłóceniowe czynią ją skuteczną nawet w przypadku zastosowania przez przeciwnika celowych zakłóceń systemów GNSS (Global Navigation Satellite Systems).
Elbit Systems jest także producentem polowych systemów rakietowych rodziny PULS (Precise and Universal Launching System) z wymiennymi modułami wyrzutni rakiet niekierowanych i kierowanych kalibrów 122 mm (zasięg do 35 km) oraz 160 mm (zasięg do 40 km), a także pocisków kierowanych: EXTRA (zasięg do 150 km) i Predator Hawk (do 300 km). Do używanych także w Wojskach Rakietowych i Artylerii Wojsk Lądowych SZ RP rakiet niekierowanych 122 mm do wyrzutni BM-21/RM-70/WR-40 dostępne są także zestawy korekcji RGK 122, bazujące na podobnej filozofii jak Silver Bullet do pocisków 155 mm, pozwalające zredukować CEP do poniżej 20 m przy maksymalnej odległości strzelania. Ich wykorzystanie nie wymaga zmian w wyrzutni, ponieważ bazowy układ programowania zapalników zestawów RGK 122 oferowany jest w wersji przenośnej.
W obszarze amunicji Elbit Systems oferuje także wiele typów lotniczych środków bojowych klasy „powietrze-ziemia”. Są wśród nich: zapalniki (w tym elektroniczne i zbliżeniowe) do bomb klasycznych; klasyczne bomby swobodnie spadające Mk 82 (wagomiar 226 kg), Mk 83 (454 kg) i Mk 84 (908 kg); głowice penetrujące do bomb Mk 82, Mk 83 i Mk 84; zestawy konwersyjne Lizard do bomb klasycznych, przekształcające je w amunicję precyzyjnego rażenia (z układem naprowadzania na odbite światło laserowe bądź kombinujące układ naprowadzania laserowego z satelitarno-bezwładnościowym); zestawy REST (Range Extension Smart Tail) pozwalające zwiększyć odległość zrzutu dzięki dołączanemu zestawowi powierchni nośnych, a precyzję trafienia dzięki układowi tylnych sterów aerodynamicznych współpracujących z układem korekcji INS/GPS; pociski manewrujące Delilah z napędem turboodrzutowym i zasięgiem do 250 km, a także pociski kierowane Rampage o prędkości naddźwiękowej (bazujące na lądowym EXTRA) i zasięgu rzędu 250 km. W seryjnej produkcji są także pociski kierowane GATR (Guided Advanced Tactical Rocket), odpalane ze standardowych wyrzutni 7-prowadnicowych M260 (LAU-68C/D/A, LAU-131/A) i 19-prowadnicowych M261 (LAU-61B/C/A, LAU-130/A), stanowiące połączenie układu napędowego i stabilizatorów niekierowanej rakiety Hydra 70 oraz układu naprowadzania na odbite światło lasera wraz z blokiem sterów. Pocisk GATR ma zasięg do 10 km.
W ofercie jest także bomba kierowana Mini Lizard do uzbrojenia samolotów lekkich i bezzałogowców.
W domenie lotniczej Elbit Systems znany jest także z wyposażenia awionicznego, systemów samoobrony statków powietrznych, a także naziemnych systemów szkolenia lotniczego. To niezwykle szerokie zagadnienie, ale warto wspomnieć, że wiele elementów awioniki Elbitu zostało wykorzystanych w polskich samoltach F-16C/D Jastrząb, m.in. wyświetlacz przezierny, a także wyświetlacz nahełmowy JHMCS. Jest to najbardziej zaawansowany system HMD (Helmet Mounted Display) tej klasy dostępny wraz z amerykańskim myśliwcem wielozadaniowym. Dziś Elbit oferuje także nahełmowy system wyświetlania informacji nowej generacji JHMCS II do samolotów F-16V (Block 70/72), a także system F-35 HMD specjalnie opracowany do samolotów 5. generacji F-35 (wspólnie z firmą Collins). Do samolotów produkowanych poza Stanami Zjednoczonymi, takich jak: Gripen, KF-21 czy Rafale F3R, Elbit oferuje międzynarodową wersję JHMCS II o nazwie Targo II.
Oferta Elbitu nie dotyczy jednak tylko samolotów wielozadaniowych, ale obejmuje również HMD do śmigłowców. Najnowszym rozwiązaniem dla ich załóg jest system X-Sight HDTS (Helmet Display and Tracking System). Oferuje on pilotom jedne z najbardziej zaawansowanych w zakresie poszerzania świadomości sytuacyjnej, a może także służyć do naprowadzania na cel uzbrojenia pokładowego (np. 30 mm działka M230 śmigłowca bojowego AH-64 Apache). HDTS firmy Elbit jest najbardziej rozpowszechnionym na świecie systemem HMD dla pilotów śmigłowców i odpowiada potrzebom Sił Zbrojnych RP w tym zakresie, rosnącym wraz z systematycznymi zamówieniami nowych śmigłowców.
Elbit oferuje także kompleksowe systemy awioniczne do modernizacji statków powietrznych, w tym m.in. samolotów bojowych: F-16, F-4, F-5, Su-25, szkolno-treningowych: L-39, IA-63, IAR-99 czy transportowych C-130 (C-Suite MEP).
Jeśli chodzi o lotnicze systemy samoobrony, izraelska firma oferuje wiele różnorodnych, skalowalnych rozwiązań, które kontrahent może dostosować do swych potrzeb i możliwości. A zatem są to: oparte na podczerwieni systemy ostrzegające przed odpaleniem rakiet klasy „ziemia-powietrze” i „powietrze-powietrze” PAWS (Passive Airborne Warning Systems), z którymi mogą współpracować także systemy zakłócania głowic samonaprowadzania na podczerwień klasy DIRCM (Directed Infra-Red Counter Measure), np. mini-MUSIC. W ofercie są także kompleksowe systemy samoobrony ALL-in-SMALL, łączące: cyfrowy Radarowy Odbiornik Ostrzegawczy (RWR), Laserowy Odbiornik Ostrzegawczy (LWR), System Ostrzegania Przeciwrakietowego IR (IR-MWS), z którymi współpracują środki przeciwdziałania – wyrzutnie flar/dipoli, systemy DIRCM czy systemy generowania zakłóceń w paśmie radiolokacyjnym rodziny SPEAR. Rozwiązania te mogą działań w trybie w pełni automatycznym lub zatwierdzenia działania przez człowieka, współpracując z algorytmami analizy zagrożeń.
Poza tym Elbit ma swej ofercie wiele typów ładunków zakłócających głowice samonaprowadzania na podczerwień (rodziny SPARCS i FG), a także dipoli, praktycznie do wszystkich typów wyrzutni lotniczych wykorzystywanych przez państwa zachodnie, a także standardów sowieckich.
Firma oferuje także rozwiązania z zakresu rozpoznania lotniczego, w tym np. zasobniki podwieszane rozpoznania obrazowego klasy LOROP Condor-MS i Condor-2, czy kompleksowe rozwiązania do samolotów: rozpoznania elektronicznego ISTAR (SIGINT, IMINT), morskich samolotów patrolowych, samolotów dozoru stref ekonomicznych i zanieczyszczeń czy przeciwpartyzanckich (COIN).
Elbit jest znany ze swoich systemów wspomagania szkolenia lotniczego, także w Polsce. Izraelska firma dostarczyła m.in. ‒ jako podwykonawca koncernu Leonardo – symulatory FMS (Full Mission Simulators) i FTD (Flight Training Devices) do samolotów zaawansowanego szkolenia M-346 Bielik Sił Powietrznych. 13 grudnia 2022 r. Agencja Uzbrojenia poinformowała o zawarciu z Elbit Systems umowy na dostawę czterech (z opcją na piąty) systemów symulacji taktycznej do samolotów F-16C/D Jastrząb o wartości ponad 226 mln PLN. Ich dostawa ma zostać zrealizowana do połowy roku 2025.
Jednym z obszarów, w których Elbit należy do czołowych producentów na świecie i odnosi znaczące sukcesy na rynkach zagranicznych praktycznie na wszystkich kontynentach, są bezzałogowe systemy rozpoznania powietrznego, w tym także umożliwiające wykonywanie uderzeń na cele naziemne/nawodne.
Dziś w ofercie firmy znajdując się zarówno systemy klasy mini-tactical, jak i MALE, a także amunicja krążąca. Wśród systemów klasy mini-tactical są: aparaty stałopłatowe ‒ Skylark I-LEX (zasięg 40 km, czas przebywania w powietrzu do 3 godzin) i nowy Skylark I-eVTOL. Do kategorii taktycznej Klasy 1 należą: Skylark 3 (zasięg 100 km, czas lotu ok. 5 godzin) oraz Skylark 3 Hybrid (zasięg 100 km, czas lotu 18 godzin). W Klasie 2 Elbit oferuje Hermesa 450 (zasięg 300 km, czas lotu 17 godzin, w wersji LE do 30 godzin) oraz NATO-wską wersję platformy o nazwie Watchkeeper i jej odmianę Watchkeeper X. Watchkeeper, który ostatnio również został sprzedany do Rumunii, jest idealnym kandydatem do polskiego programu Gryf, ze względu na unikatowe zdolności operacyjne oraz ofertę utworzenia w naszym kraju programu przemysłowego, obejmującego współpracę i transfer technologii do krajowego przemysłu obronnego. Z kolei Klasę 3 (klasę MALE) reprezentuje Hermes 900 (czas lotu do 36 godzin), który występuje także w certyfikowanej wersji cywilnej Hermes 900 StarLiner. Do kategorii amunicji krążącej należy SkyStriker, o zasięgu do 100 km, zdolny do pozostawania w strefie wyczekiwania do dwóch godzin z ładunkiem bojowym o masie 5 kg lub 10-kg.
Do wszystkich bezzałogowców oferowane są głowice optoelektroniczne rodziny CoMPASS i SPECTRO (te także do samolotów i śmigłowców), zaś do Hermesów 450 i 900 także stacje radiolokacyjne obserwacji powierzchni ziemi/wody oraz systemy rozpoznania radioelektronicznego.
Warto wspomnieć, że aparat wchodzący w skład systemu Watchkeeper X, oferowanego na polskim rynku w ramach programu Gryf przez Grupę WB i firmę U-TacS (joint venture Elbit Systems i Thales UK), jest pochodną właśnie Hermesa 450.
Na koniec warto wspomnieć o domenie morskiej i naziemnych systemach rozpoznania oraz walki radioelektronicznej.
W obszarze systemów okrętowych Elbit od ponad pół wieku specjalizuje się w sprawdzonych bojowo systemach rozpoznania (ESM) i środków przeciwdziałania elektronicznego (ECM), tak do okrętów nawodnych jak i podwodnych. Do najnowszych opracowań należą systemu do fregat Saar 6 i okrętów podwodnych Dolphin-II, realizujące funkcje ESM (Electronic Support Measures) / ECM (Electronic Counter Measures / CESM (COMINT ESM) / CECM (COMINT ECM) / DCLS (Decosy Controlled Launching System) / IsNS (Immuned Satellite Navigation System), należące do 4. generacji, zaś trwają prace nad systemem 5. generacji do okrętów nawodnych do integracji w ramach masztów zintegrowanych, z panoramiczną architekturą, pokrywający zakres od 0,5 do 40 GHz. W tym obszarze firma może pochwalić się udziałem w programie modernizacji systemów walki elektronicznej okrętów nawodnych Royla Navy Maritime Electronic Warfare Programme (MEWP), gdzie jest partnerem firm Babcock i QinetiQ. Dostarczy także system walki radioelektronicznej do nowych fińskich korwet typu Pohjanmaa.
Może także zaoferować system wyrzutni celów pozornych Deseaver do okrętowych systemów samoobrony wraz z amunicją zakłócającą głowice na podczerwień i optoelektroniczne oraz radiolokacyjne.
Elbit Systems oferuje także naziemne – stacjonarne i samobieżne – systemy rozpoznania systemów łączności, systemów radiolokacyjnych oraz ich zakłócania. Jednym z ważnych kierunków prac są także systemy antydronowe – od przenośnych PDS/PJS, poprzez przewoźne i samobieżne. Te bardziej zaawansowane integrują czujniki radiolokacyjne, wykrywające emisje elektromagnetyczne i optoelektroniczne z systemami zakłócającymi (soft-kill), a – jeśli takie będą potrzeby kontrahenta – także hard-kill.Elbit to także łączność. Moduł E-LynX SAT zapewnia bezpieczną komunikację satelitarną (SATCOM) na szczeblu taktycznym ‒ transmisję głosu, danych i obrazu poza linią wzroku (BLOS), za pośrednictwem standardowych satelitów GEO, MEO i LEO działających w pasmach Ka i Ku. System może być używany bezpośrednio na polu walki i można go zintegrować z szeroką gamą platform, w tym z pojazdami, samolotami i okrętami, a do tego może być przenoszony przez żołnierzy. Ten unikatowy system zapewnia łączność SATCOM z wykorzystaniem zabezpieczonego wojskowego sprzętu radiowego VHF/UHF i systemów C4I, za pomocą standardowych protokołów i interfejsów IP.
To jedynie niewielki i pobieżnie omówiony wycinek portfolio Elbit Systems, niemniej obrazujący wszechstronność i zaawansowanie oferty firmy. O wysokiej jakości jej produktów może świadczyć ich wykorzystanie w konfliktach zbrojnych na całym świecie, nie pozostające bez wpływu na sukcesy eksportowe. Dziś na liście odbiorców wyrobów Elbitu jest kilkadziesiąt państw świata, w tym należących do Sojuszu Północnoatlantyckiego – m.in. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Stany Zjednoczone są jednym z kluczowych partnerów i odbiorców produktów Elbitu, a jej urządzenia są wykorzystywane m.in. w wielozadaniowych samolotach bojowych Lockheed Martin F-16 i F-35, produkowanych na własne potrzeby, a także licznych odbiorców eksportowych.
Elbit Systems jest otwarty także na współpracę z Siłami Zbrojnymi RP i polskim przemysłem obronnym, oferując partnerstwo oraz szeroko zakrojony transfer najnowocześniejszych rozwiązań i technologii.
Przygotowano na podstawie materiałów Elbit Systems.
Podobne z tej kategorii:
Podobne słowa kluczowe:
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu