Spotkanie brytyjskiej piechoty zmotoryzowanej z sowieckim patrolem rozpoznawczym z ciężkim samochodem pancernym BA-10; Iran, koniec sierpnia 1941 r.

Brytyjsko-sowiecka inwazja na Iran 1941

Wkrótce po stłumieniu proniemieckiego powstania w Iraku, pojawiła się nowa sytuacja. Niemcy zaatakowały ZSRS 22 czerwca 1941 r. i do działań wojennych dołączyło kolejne państwo. Brytyjczycy, jak zawsze bardzo pragmatyczni, uznali Rosjan za sojuszników wobec wspólnego wroga. Dlatego Brytyjczycy zaproponowali również, by Lend-Lease rozszerzyć na ZSRS, choć Amerykanie byli początkowo przeciwni. Pomiędzy tytanami znajdowały się Iran i Irak, które miały prawdziwe bogactwo – ogromne złoża ropy naftowej. Obrona tych terenów nabrała kluczowego znaczenia dla aliantów. Ostatecznie Iran był jedynym miejscem na świecie, gdzie wszyscy trzej wielcy członkowie koalicji antyhitlerowskiej, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Sowiecki, operowali ramię w ramię, we względnej zgodzie, współpracując ze sobą bezpośrednio.

Po zwycięstwie w Iraku w maju 1941 r. należało teraz zabezpieczyć to państwo przed ewentualnym kolejnym atakiem Niemców lub atakiem ze strony ZSRS, bo i z tym się liczono. Dlatego przed dowodzącym wojskami brytyjskimi w Iraku gen. por. Edwardem P. Quinanem postawiono
trzy główne zadania:

• zabezpieczyć komunikację przez port morski w Basrze, mający kluczowe znaczenie jako etap przy przewozach na trasie
  Indie – Egipt;
• zabezpieczyć obronę Basry oraz baz lotniczych w Iraku w Habbaniya i Shaiba, a także pól roponośnych Kirkuku i rurociągów do Palestyny i Libanu;
• zabezpieczyć szlaki komunikacyjne wewnątrz Iraku pomiędzy tymi kluczowymi rejonami.

W tym czasie rozważano nawet obronę Iraku na wypadek, gdyby Niemcy zdobyli Kanał Sueski i gdyby się przemieścili dalej na wschód. Niemcy naprawdę wierzyli, że ponownie będą walczyć o Irak, tym razem po tym jak zwycięska ofensywa w głąb ZSRS pozwoli na wejście do Iraku i Iranu przez Kaukaz.

W Iraku pojawiła się kompletna indyjska 10. Dywizja Piechoty, którą wówczas dowodził gen. mjr William J. Slim. Jej 20. Brygada Piechoty została przetransportowana w rejon Kirkuku, gdzie otrzymała zadanie obrony tamtejszych pól naftowych. Z kolei jej 21. Brygada Piechoty wzmocniona dwoma kompaniami samochodów pancernych z indyjskiego batalionu 13th Duke of Connaught’s Own Lancers i dywizjonem artylerii przejęła ochronę i obronę okolic Bagdadu i znajdujących się tu elementów infrastruktury krytycznej.

Armia irańska składała się głównie z piechoty. W jej składzie było dwanaście dywizji, w tym dziewięć rozwiniętych. Każda dywizja piechoty miała konną jednostkę rozpoznawczą.

Wkrótce pozostała część 10. Dywizji Piechoty, w tym 25. Brygada Piechoty, także trafiła na północ, w rejon Mosulu i gen. mjr W.J. Slim został dowódcą strefy Iraku Północnego. Do Basry z kolei w czerwcu i lipcu 1941 r. przybyły indyjska 8. Dywizja Piechoty i dwie jej brygady piechoty pozostały na południu. Natomiast 17. Brygada Piechoty wzmocniła 10. Dywizję Piechoty w brytyjskim ataku na Syrię, kontrolowaną przez Francję Vichy.

Posunięcia te były niezbędne, bowiem nastroje w Iraku nadal były bardzo antybrytyjskie, mimo stłumienia niedawnego powstania. Irakijczycy wiązali dużą nadzieję ze zwycięstwami państw Osi, a zatem dopóki te sukcesy trwały, czyli do końca 1942 r., to te środki ostrożności były niezbędne. Można się spierać, czy do Iraku nie skierowano zbyt wielkich sił i środków, ale faktycznie była to też dość delikatna kwestia polityczna.

Otóż do walk w Afryce wysłano zbilansowaną ilościowo mieszankę wojsk brytyjskich, australijskich, nowozelandzkich, indyjskich i południowoafrykańskich. Do Iraku zaś skierowano głównie Hindusów. Chodziło o to, by nie wywołać w Indiach oskarżenia o to, że w Afryce za Imperium Brytyjskie walczą sami Hindusi. Ponieważ jednak z licznej ludności Indii można było wystawić wiele jednostek, taka służba jak w Iraku była dla nich idealna.

W szczytowym okresie, kiedy wojska brytyjskie w Iraku i w Iranie tworzyły 10. Armię (istniejącą w okresie od lutego 1942 do kwietnia 1943 r.) składały się one z dwóch korpusów piechoty z łącznie sześcioma związkami taktycznymi.

Do września 1941 r. wojska brytyjskie w Iraku składały się z dwóch indyjskich dywizji piechoty, bowiem 4. Brygada Kawalerii British Army wchodząca w skład Habforce w czasie rebelii w Iraku, po wkroczeniu wojsk brytyjskich do Syrii pozostającej pod kontrolą Francji Vichy w sierpniu 1941 r., pozostała już w Lewancie i wraz z 1. Dywizją Kawalerii została przeformowana w 10. Dywizję Pancerną. Jednocześnie 4. Brygada Kawalerii została przeformowana w jej 9. Brygadę Pancerną.

Z początkiem 1942 r. do Iraku przeniesiono III Korpus Armijny dowodzony wówczas przez gen. por. Desmonda F. Andersona. Korpus ten pozostawał w Iraku do kwietnia 1943 r., po czym przeniesiono go do Palestyny. Główną częścią tego wyższego związku taktycznego była brytyjska 5. Dywizja Piechoty, która trafiła do Iraku w sierpniu 1942 r., pozostając tu do lutego 1943 r., szkoląc się w północnym Iraku w walkach w terenie górskim. Później przesunięto ją do Palestyny, skąd została skierowana do walk na Sycylii i we Włoszech.

W zasadzie głównym wyższym związkiem taktycznym, jaki przez dłuższy czas pozostawał w Iranie był indyjski XXI Korpus Armijny, dowodzony przez gen. por. Mosleya Mayne. Korpus ten powstał w czerwcu 1942 r. w Iranie ale już w sierpniu 1943 r. został rozwiązany, ze względu na redukcję sił alianckich na tym terenie. W szczytowym momencie w skład korpusu wchodziły trzy indyjskie dywizje piechoty: 6. DP, 8. DP i 10. DP.

Na czas, kiedy istniały dwa korpusy armijne, jeden w Iraku i jeden w Iranie (Persji), czyli w okresie od lutego 1942 r. do kwietnia 1943 r., w Iraku funkcjonowało dowództwo i sztab 10. Armii z generałem Edwardem Quinanem na czele. Do czerwca 1942 r. w skład 10. Armii wchodził tylko jeden, brytyjski III Korpus w Iraku, dopiero potem doszedł indyjski XXI Korpus w Persji (Iranie), ale sytuacja taka nie utrzymywała się długo. Po rozwiązaniu 10. Armii, III Korpus przeniesiono do Palestyny, pozostawiając w Persji jedynie XXI Korpus, który w sierpniu 1943 r.
także rozwiązano.

21 sierpnia 1942 r. powołano do życia Dowództwo Persji i Iraku (Persia Iraq Command), które wydzielono z równorzędnego Middle-East Command. Na czele tego ostatniego stanął gen. Harold Alexander, a Dowództwo Persji i Iraku objął gen. por. Henry M. Willson. Dowodził nim do lutego 1943 r., kiedy to zastąpił go gen. por. Henry Pownall, którego z kolei z początkiem 1944 r. zastąpił gen. por. Arthur F. Smith, pełniący tę funkcję do rozwiązania Dowództwa Persji i Iraku, wraz z końcem wojny.

Indyjska 10. Dywizja Piechoty opuściła Irak już w czerwcu 1942 r. i została skierowana do Afryki Północnej, gdzie sytuacja zrobiła się bardzo trudna. W tym samym czasie do Afryki odesłano też indyjską 8. Dywizję Piechoty. Pod koniec 1942 r. ich miejsce zajęła indyjska 5. Dywizja Piechoty, która po stratach w Afryce Północnej została skierowana do służby garnizonowej w Iraku i uzupełniona personelem z Indii. W Iraku i Persji stacjonowała do połowy 1943 r., po czym wysłano ją do Birmy.

Wówczas jedną z dwóch dywizji piechoty, jaka pozostała w XXI Korpusie Armijnym była indyjska dwubrygadowa 6. Dywizja Piechoty, która przybyła do portu morskiego w Basrze we wrześniu i październiku 1941 roku. Dywizja ta została rozwiązana w Basrze dopiero w październiku 1944 roku. Zostały po niej tylko relatywnie szczupłe garnizony, znane jako Iraq Area. Indyjska 6. Dywizja Piechoty miała 9. BP i 27. BP, bowiem jej 10. BP wyłączono z jej składu i zmotoryzowano. Owa 10. Brygada Zmotoryzowana została w lipcu 1943 r. przeformowana w 60. Brygadę Piechoty i włączona w skład kolejnej, indyjskiej 12. Dywizji Piechoty, jaka przybyła do Persji w styczniu 1943 roku. W styczniu 1945 r., po zredukowaniu dywizji do kilku garnizonów o różnej sile została ona zamieniona w Southern Persia Area, stanowiąc już jedyne brytyjskie siły okupacyjne w Iranie.

Lekka haubica polowa M30 kalibru 100 mm produkowana w czechosłowackich zakładach Škoda a.s. w Pilźnie w służbie wojsk Iranu.

W listopadzie 1942 r. do Iraku i Persji przybyła terytorialna 56. Londyńska Dywizja Piechoty trzymana dotąd w obronie Wielkiej Brytanii, ale już w marcu 1943 r. przesunięto ten związek taktyczny do Egiptu i podporządkowano brytyjskiej 8. Armii.

Ponadto na tym teatrze działań wojennych była jeszcze indyjska 31. Dywizja Pancerna. Trafiła ona do Iraku i Persji w połowie 1942 r. w składzie 252. Brygada Pancerna i 3. Brygada Zmotoryzowana. Dopiero w listopadzie 1943 r. ten związek taktyczny przezbrojono w czołgi M4 Sherman. W kwietniu 1944 r. 31. Dywizja Pancerna została skierowana do Egiptu, do stłumienia buntu greckiej 1. Brygady Piechoty i tu ją następnie rozwiązano. 3. Brygadę Zmotoryzowaną przemianowano na 43. BZmot i skierowano jako samodzielną jednostkę do Włoch, natomiast 252. Brygada Pancerna została rozwiązana.

W Iraku i w Persji jednocześnie było maksymalnie sześć dywizji piechoty i jedna dywizja pancerna, ale od połowy 1943 r. zostały już tylko dwie dywizje piechoty, które na przełomie 1944 i 1945 r. zamieniono w mniejsze siły garnizonowe. Do końca 1945 r. z Iraku i Persji całkowicie wycofano wojska brytyjskie.

Pomimo stłumienia powstania w Iraku w społeczeństwie nadal utrzymywało się napięcie i nadal silne były antybrytyjskie nastroje powiększone przez fakt, że Wielka Brytania odmówiła wypłaty odszkodowania komukolwiek poszkodowanemu w wyniku działań wojennych w kwietniu i maju 1941 r., za wyjątkiem rodzin pracowników RAF oraz brytyjskiej ambasady. W tym okresie wysyłano z garnizonów mnóstwo patroli pieszych i na pojazdach, niekiedy trwających po kilka dni, w sile nie mniej niż kompanii, by w różnych miejscowościach Iraku pokazać brytyjską obecność militarną. Jednak głównym problemem, z jakim się musieli Brytyjczycy mierzyć, była proniemiecka i prowłoska propaganda. Do poważniejszych aktów sabotażu lub dywersji nie dochodziło.

Okupacja Iranu

Iran, podobnie jak Irak, był również spenetrowany przez niemieckich szpiegów. Niemcy zainteresowali się także i tym państwem, ze względu na jego zasoby ropy naftowej i inne występujące w nim bogactwa. Liczyli na to, że po upadku ZSRS nastąpi wejście niemieckich sił zbrojnych do Iranu i ponownie do sprzyjającego im Iraku.

Zobacz pełny artykuł w nowym wydaniu czasopisma Wojsko i Technika Historia>>