Zalążkiem 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich był utworzony 29 grudnia 1918 r. w miasteczku Lwówek i majątku Posadowo oddział jazdy złożony z Polaków, byłych kawalerzystów armii niemieckiej. 5 stycznia 1919 r. oddział zameldował się u dowódcy Frontu Zachodniego, płk. M. Milewskiego.

Zaginiony rozkaz czy zwykła panika? Bitwa pod Bukowcem, 3 września 1939 r.

Omawiana w artykule bitwa pod Bukowcem był improwizacją z obydwóch stron. Stąd też dzisiaj niezmiernie trudno chronograficzne i faktograficznie przedstawić wydarzenia w oparciu o posiadane materiały, gdyż są one niepełne i chaotyczne. Wymaga to dokładnej analizy i porównań. Wnioski, które można i należy wyciągnąć prowadzą do całkowitego przewartościowania dotychczas powtarzanych historii.

Wzrastające zagrożenie militarne ze strony III Rzeszy, która oczekiwała od Polski oddania Wolnego Miasta Gdańska oraz utworzenia eksterytorialnej autostrady, spowodowało że polskie władze państwowe i wojskowe zadecydowały o rozpoczęciu realizacji planu „Zachód” i przeprowadzeniu tzw. cichej mobilizacji już 23 marca 1939 r. Na Pomorzu wzmocniono stany osobowe 4., 15. i 16. DP oraz Pomorskiej Brygady Kawalerii (PBK) w skład której wchodził interesujący nas w kontekście omówienia bitwy pod Bukowcem 16. pułk ułanów Wielkopolskich (16. puł). W efekcie tej utajnionej mobilizacji stan osobowy pułku zbliżył się do etatów wojennych.

PBK otrzymała do wykonania zadanie: rozpoznanie atakujących oddziałów niemieckich i opóźnianie ruchów wojsk Grupy Armii „Północ” poprzez przeprowadzanie zniszczeń mostów i wiaduktów na środkowym Pomorzu, na linii Lipusz – Kościerzyna – Skarszewy – Tczew. Działania te miały się koncentrować na szosach: Sępólno – Koronowo, Więcbark – Bydgoszcz, Chojnice – Tuchola i Kościerzyna – Tczew. Do dyspozycji dowódcy PBK gen. bryg. S. Grzmot-Skotnickiego oddano 1. batalion strzelców ppłk. Gustawa Zacnego oraz bataliony Obrony Narodowej operujące w pasie działania PBK.

Zmobilizowanie 16. puł w sierpniu 1939 r. zasadniczo przebiegło sprawnie. W terenie izba przyjęć szeregowych rezerwistów została wyznaczona w karczmie we wsi Białe Błota koło Bydgoszczy. Oficerowie rezerwy mieli się meldować w leśniczówce Biedaszkowo. Punkt rozdzielczy koni z poboru znajdował się w lesie otaczającym tę leśniczówkę.

Zaginiony rozkaz czy zwykła panika? Bitwa pod Bukowcem, 3 września 1939 r.

Rankiem 23 sierpnia ogłoszona została mobilizacja alarmowa poborowych, którzy otrzymali karty powołania w DOK graniczących z III Rzeszą. Rezerwiści zaczęli w szybkim tempie napływać do koszar, tak że do wieczora 16. puł w większości swoich pododdziałów posiadał już etaty wojenne. Tak więc wieczorem następnego dnia pułk białych ułanów odmaszerował w Bory Tucholskie.

Gen. Stanisław Grzmot-Skotnicki dowódca PBK i Grupy Operacyjnej „Czersk” otrzymał zadanie osłony odcinka o długości ponad 70 km, z czego wynika, że dysponował siłami, które nie były wystarczające by stworzyć ciągłą linię obrony. Znacznie osłabiona PBK (16. puł, 8. psk, dwie baterie 11. dak, część 81. dpanc i komisariaty Straży Granicznej: Lipnica, Brzeźno, Borzyszkowy) rozlokowana została w okolicy Brusy – Lubnia – Orlik – Gotleb – Wiele. 16. puł stojący w okolicy m. Lubnia-Orlik, miał prowadzić działania rozpoznawcze przed swoim frontem.
1 września 16. puł prowadził na swoim terenie jedynie działania rozpoznawcze i osłonowe.

Do pierwszego starcia doszło w rejonie Przymuszewa, gdzie natknięto się na oddziały rozpoznawcze ze składu 3. Dywizji Pancernej. Szwadron kolarzy por. Jerzego Woszczyńskiego w rejonie m. Wiele także prowadził wymianę ognia z patrolami niemieckimi. Oddzielne zadanie wykonywał na stacji kolejowej Wierzchucin 1. pluton por. Jerzego Bukowskiego z 1. szwadronu rtm. Józefa Przeniewskiego. Pododdział 16. puł wspólnie z 3. baterią kpt. Stanisława Sierakowskiego z 11. dak zabezpieczał załadunek batalionu Obrony Narodowej „Kościerzyna” na eszelon kolejowy. Dopiero nocą, już ze znacznym opóźnieniem transport wyruszył z Wierzchucina i ubezpieczające go pododdziały odmaszerowały ze stacji kolejowej.

2 września w rejonie Błądzimia dywizjon 16. puł dowodzony przez mjr. Witolda Jabłońskiego w składzie 1. i 4. szwadron, sześć ciężkich karabinów maszynowych oraz armata przeciwpancerna wsparł jeden z batalionów 9. DP, który wycofywał się pod naciskiem niemieckiego natarcia5. Wieczorem 16. puł osiągnął m. Błądzim, gdzie zarządzono postój ubezpieczony.

Pozycje w Bukowcu zajął 3. szwadron 16. puł i 4. szwadron z 8. psk6. W nocy dowódca PBK zmienił jednak koncepcję działania, rezygnując z wcześniej przygotowywanego kontrataku. Wydał rozkazy podległym sobie oddziałom mówiące o jak najszybszym odejściu na przedmoście bydgoskie7. 3. szwadron liniowy rtm. Stanisława Mikosza oddelegowany został do osłony prawego skrzydła PBK. Pododdział zajął stanowiska we wsi Wielkie Łąki i prowadził rozpoznanie okolicy.

Zaginiony rozkaz czy zwykła panika? Bitwa pod Bukowcem, 3 września 1939 r.

Nad ranem 3 września jeden z patroli 3. szwadronu stwierdził obecność większej formacji pancernej zmierzającej w kierunku Bukowca. Wobec utraty łączności ze sztabem brygady i groźbą okrążenia przez nacierającą niemiecką 3. DPanc, rtm. Mikosz postanowił wyruszyć w stronę Przechowa, gdzie miał zamiar przeprawić się wpław przez Wisłę. Szczęśliwie udało się znaleźć nad brzegiem rzeki dwie łodzie rybackie, które ułatwiły sforsowanie rzeki.

W trakcie przeprawiania się I i II plutonu, dowódca szwadronu pozostał na brzegu i zabezpieczał przeprawę z III plutonem, dysponującym 1 armatą przeciwpancerną, 1 ckm wz. 30 oraz 2 rkm wz. 28. W trakcie przekraczania Wisły nadleciał niemiecki samolot rozpoznawczy i niebawem rozpoczął się ostrzał artyleryjski, a po nim zaatakował pozycje obronne rtm. S. Mikosza oddział piechoty zmotoryzowanej z 3. DPanc.

Zobacz więcej materiałów w pełnym wydaniu artykułu w wersji elektronicznej >>