Sztandar Białoruskiej Armii Wyzwoleńczej (BAW) formowanej przez Białorusinów na Ukrainie; 2022 r. BAW nosi identyczną nazwę co działające w drugiej połowie lat 40. i pierwszej połowie lat 50. ubiegłego wieku antysowieckie podziemie.
Za twórcę pierwszego państwa białoruskiego uznaje się Rogwołoda, księcia połockiego panującego w X wieku. Nazwa Białoruś (Alba Russia) najprawdopodobniej oznacza ochrzczoną część Rusi: pojawiła się ona w połowie XIII wieku w kronikach na zachodzie Europy, potem została spopularyzowana przez Rosję w XVIII wieku. Przez kolejnych kilkaset lat księstwa białoruskie znajdowały się po większym lub mniejszym wpływem Rusi Kijowskiej (jej dzieje przedstawiłam w artykule „1000 lat wojen ukraińsko-rosyjskich” opublikowanym w „Wojsko i Technika Historia” 1/2023).
Najazd mongolski doprowadził do upadku Rusi Kijowskiej, ale jej ziemie białoruskie nie zostały podporządkowane Mongołom, m.in. ze względu na aktywność sąsiadów z północy – wojowniczych, pogańskich Litwinów. Połączenie żywiołu litewskiego oraz infrastruktury białoruskiej doprowadziło do wykształcenia w połowie XIII wieku Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W 1385 r. Wielkie Księstwo Litewskie podpisało z Koroną Królestwa Polskiego unię w Krewie, na mocy której wielki książę Jagiełło stawał się polskim królem Władysławem. Władza w Wielkim Księstwie trafiła do rąk bardzo energicznego Witolda, który zamierzał pokonać Tatarów i stać się jedynym władcą całej Rusi.
Jego plany załamały się wraz z klęską w olbrzymiej bitwie pod Worsklą w 1399 r., stoczoną przeciwko Moskalom i Mongołom. Witold ponownie zainteresował się sprawami Zachodu, był głównym inicjatorem Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim i jego litewsko-białoruskie wojska stały za zwycięstwem w bitwie pod Grunwaldem.
Wielkie Księstwo Litewskie stopniowo traciło swój bałtyjski charakter. Następowała rutenizacja, a Wielkie Księstwo Litewskie stawało się państwem białoruskim. Unia łącząca Polskę i Litwę była wyłącznie unią personalną, oba państwa prowadziły więc odrębną politykę, a w 1431 r. toczyły nawet przeciwko sobie wojnę. Litwa z reguły nie pomagała Polsce w jej wojnach przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu, a Polska z reguły nie pomagała Litwie w jej wojnach przeciwko Moskwie.
Wielki Książę Witold. Fragment obrazu Jana Matejki: Bitwa pod Grunwaldem.
W drugiej połowie XVI wieku Moskwa rządzona twardą ręką Iwana IV Groźnego odniosła szereg sukcesów, niemalże doprowadzając do upadku państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Istniało nawet ryzyko, że po bezpotomnej śmierci wielkiego księcia (i polskiego króla) Zygmunta Augusta car Iwan IV Groźny obejmie tron w Wilnie, jednocząc pod swoim panowaniem całą Ruś. Zapobieżono temu podpisując unię realną.
W 1569 r. na sejmie w Lublinie zawarto unię, która połączyła Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnym królem, sejmem i polityką zagraniczną. Południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego podporządkowano Królestwu Polskiemu – tam powstanie Ukraina.
Z ziem pozostałych przy Litwie, w przyszłości powstaną Republika Białoruska oraz Republika Litewska. Należy pamiętać, że w XVI wieku Wielkie Księstwo Litewskie było państwem, w którym dominowała kultura ruska i prawosławie. Dlatego, chociaż mówiono i pisano „Litwa”, rozumiano to, co dziś kryje się pod nazwą „Białoruś”.
Polska i Litwa – chociaż rządzone przez jednego króla – miały odmienne ustroje polityczne. W Polsce rozwijała się demokracja szlachecka, natomiast na Litwie rządził książę wspierany przez magnatów – ówczesnych oligarchów. Gwarantował to III Statut Litewski z 1588 r., obowiązujący aż do 1840 r., kiedy to został zastąpiony Zbiorem Praw Cesarstwa Rosyjskiego.
Litwie starano się również nadać nowy kształt religijny. Aby uniknąć wykorzystania kleru prawosławnego jako moskiewskiej agentury w 1596 r. w Brześciu Litewskim ogłoszono z inicjatywy królewskiej unię religijną: prawosławni na ziemiach Rzeczypospolitej mieli wyjść spod zwierzchnictwa Patriarchatu Moskiewskiego i uznać władzę papieża. Powstał Kościół greckokatolicki, zwany też unickim. Unia brzeska miała szczególne znaczenie dla historii Białorusi, ponieważ stała się ona centrum grekokatolicyzmu i pod koniec XVIII wieku około 80% ludności zamieszkującej jej tereny należało do Kościoła unickiego.
Wielkie Księstwo Litewskie i Korona Polska miały odrębne wojska: armia koronna miała strzec granicy przed Tatarami i Turkami, podczas gdy armia litewska walczyła z Moskwą i ze Szwedami. Hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz odniósł świetne zwycięstwo nad armią szwedzką pod Kircholmem w 1605 r., dymitriady – wyprawa na Moskwę w czasie Wielkiej Smuty – przywróciły Litwie Smoleńsk, a po rozbiciu armii koronnej pod Cecorą to armia litewska zatrzymała atak turecki na Rzeczpospolitą.
W 1648 r. na Ukrainie wybuchło kozackie powstanie Bohdana Chmielnickiego, który wkrótce zawarł z carem ugodę w Perejasławiu, uznając władzę Moskwy. Wywołało to wojnę pomiędzy Rzeczpospolitą a Moskwą trwającą w latach 1654-1667. Wojska moskiewskie zalały Ukrainę i Wielkie Księstwo Litewskie, a car obwołał się wielkim księciem litewskim.
oskale wymordowywali i palili całe miasta, włącznie ze stołecznym Wilnem, a władze Rzeczypospolitej – pozbawione wojska i pieniędzy – były bezradne. W tej sytuacji hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł poprosił o pomoc króla Szwecji, Karola Gustawa, odrywając tym samym Litwę od Polski. Wkrótce jednak hetman zmarł, a Rzeczpospolita obroniła niepodległość. Warto pamiętać, że oryginalne sformułowanie „potop” nie zawierało określenia napastnika, a Szwedzi – w porównaniu z Moskalami – zostali wyrzuceni z Rzeczpospolitej dość szybko.
Wielkie Księstwo Litewskie straciło w potopie moskiewskim niemal połowę mieszkańców, ograbiono i spalono większość miast i wsi: rabunek Wilna trwał trzy dni, a w Mińsku Litewskim pozostało 170 mieszkańców. Wywieziono do Moskwy archiwa urzędowe – księgi grodzkie, ziemskie, trybunalskie i handlowe (tzw. magdeburskie), bez których nie mogła funkcjonować centralna i terenowa administracja. Upadło rzemiosło, handel i rolnictwo. Potop był jedną z największych katastrof w dziejach Białorusi.
W 1658 r. Kozacy zawarli z Polską unię w Hadziaczu, która zamieniała Rzeczpospolitą Obojga Narodów w Rzeczpospolitą Trojga Narodów. Co prawda Moskwa nie dopuściła do jej wprowadzenia w życie, ale będzie ona w przyszłości tematem odwołań pokazujących braterstwo narodów Rzeczypospolitej, ale pokazuje ona już wyraźnie, że drogi Białorusinów i Ukraińców wyraźnie się rozeszły, i że nie stanowią oni już jednego ruskiego narodu.
8 września 1514 r. pod Orszą wojska polsko-litewskie pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego Konstantego Ostrogskiego pokonały znacznie liczniejsze wojska moskiewskie. Rocznica bitwy obchodzona jest jako Dzień Białoruskiej Chwały Wojskowej, obecnie tylko przez opozycję (obraz Bitwa pod Orszą z XVI wieku).
Po potopie moskiewskim szlachta białoruska nie chciała posługiwać się językiem zbyt podobnym do najeźdźców i na przyszłość jak najbardziej starano się podkreślić odrębność tej ziemi od Rosji. Język ruski przestał być językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego, zarówno ze względu na wyludnienia tych terenów (do 1,5-2 mln), a przede wszystkim z powodu polonizacji elit. Językami urzędowymi stały się język polski i łacina.
Zmiany w Wielkim Księstwie były tak daleko idące, że gdy 3 maja 1791 r. uchwalano konstytucję, zlikwidowano odrębne dla Korony i Litwy rządy, skarby i wojska. Zrezygnowano również z określenia „Rzeczpospolita Obojga Narodów”, zamieniając je na „Polska”. W podpisanym kilka miesięcy później „Zaręczeniu Wzajemnym Obojga Narodów” gwarantowano stronie litewskiej (tj. białoruskiej) parytety w obsadzaniu stanowisk. Postanowień tych nie zdołano jednak wprowadzić w życie.
Likwidacja odrębności ziem litewskich (tj. białoruskich), była ciosem w moskiewską politykę „jednoczenia ziem ruskich”. Moskale odpowiedzieli w maju 1792 r. agresją zbrojną: wybuchła „wojna w obronie konstytucji”. Armia koronna cofała się we względnym porządku tocząc bitwy pod Zieleńcami i Dubienką, armia litewska radziła sobie gorzej, m.in. dlatego, że jej dowódca – książę Ludwik Wirtemberski – sabotował jej działania, współpracując z Prusakami.
anim doszło do bitwy w obronie Warszawy i konstytucji, król Stanisław August Poniatowski przystąpił do Konfederacji Targowickiej i kapitulował. W 1793 r. ostatni sejm Rzeczypospolitej w Grodnie zatwierdził rozbiór Rzeczypospolitej.
Zobacz więcej w nowym wydaniu czasopisma Wojsko i Technika Historia >>
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
