Mapa pokazująca prawidłowy rozkład sektorów „Worek”. Rys. Andrzej S. Bartelski

Większość Czytelników z całą pewnością słyszała o niemieckich „wilczych stadach” oraz „morskich kwadratach”, dzięki którym U-Booty wyznaczały swoją pozycję na morzu. Jednak o czym mało kto wie, że przed wojną oficerowie sztabowi Polskiej Marynarki Wojennej opracowali rodzime wersje obu tych rozwiązań. W tym artykule autor pragnąłby przybliżyć polski system „mapy kwadratów”, który pozwalał określić rejon patrolowania w dowolnym miejscu globu, oraz zaprezentować właściwe rozmieszczenie sektorów dozorowania polskich okrętów podwodnych w czasie Wojny Polskiej 1939 r.

Do czasu opublikowania artykułu Radosława Wysockiego „Tajne ‘koperty’ z polskich okrętów podwodnych” w polskiej literaturze tematu funkcjonowało wiele nieścisłości i błędów dotyczących rozmieszczenia polskich okrętów podwodnych we Wrześniu 1939 r. Było to nieuniknione w sytuacji opierania się wyłącznie na relacjach świadków wydarzeń. Stąd też jak dotąd niewłaściwie przedstawiano nie tylko faktyczne rozstawienie sektorów dozorowania zgodne z planem operacyjnym „Worek”, ale również błędnie opisywano pozostałe warianty użycia okrętów podwodnych.
W swoim artykule Wysocki napisał, że do dokładnego wykreślenia pozycji sektorów dozorowania niezbędna jest „mapa kwadratów” (czyli mapa Bałtyku podzielona na ponumerowane kwadraty) oraz swoisty „szablon”, który po przyłożeniu pod odpowiednim kątem do podanego w rozkazie punktu pozwalał na wykreślenie określonego sektora. W rzeczywistości rzecz okazuje się dużo mniej skomplikowana (choć bardzo pomysłowa, co znakomicie świadczy o polskich sztabowcach), gdyż do prawidłowego wykreślenia sektorów nie jest potrzebny dodatkowy szablon, a jedynie logika i znajomość podstaw nawigacji.
Podstawą do właściwego przedstawienia polskiego systemu „mapy kwadratów” są zapiski kmdr. por. Aleksandra Mohuczego (od lipca 1936 r. dowódcy Dyonu Okrętów Podwodnych), które autor odnalazł w archiwach. Zasadniczą ideą systemu było skierowanie zespołu okrętów podwodnych do określonego rejonu oraz ścisłe rozgraniczenie pozycji patrolowania poszczególnych okrętów. Układ sektorów opierał się na następujących zmiennych:

• Punkt zasadniczy opisany za pomocą szerokości (φ) i długości (λ) geograficznej;
• Kierunek sektorów (w stopniach);
• Prostopadła do tego kierunku linia przechodząca przez punkt zasadniczy, na której wyznaczano szerokość sektorów w Mm oraz szerokość pasów neutralnych rozgraniczających poszczególne okręty;
• Rozmieszczenie poszczególnych sektorów, które wyznaczano w osi góra-dół przyjmując liczbę 50 za początek układu (tzn. w punkcie zasadniczym), przy czym liczby mniejsze od 50 oznaczały przesunięcie sektora o określoną liczbę Mm poniżej punktu zasadniczego, a większe od 50 powyżej tego punktu zgodnie z podanym kierunkiem sektorów;
• Długość sektora dozorowania nie przekraczała 2-krotności szerokości sektora.

Licznych przykładów zastosowania opisanej metody określania sektorów dostarcza uważna lektura książek sygnałowych i szyfrowych polskich okrętów podwodnych. Przykładowo w sierpniu 1938 r. Ryś i Żbik otrzymały za zadanie patrolowanie obszaru Zatoki Fińskiej, gdzie ćwiczenia odbywały okręty sowieckiej Floty Bałtyckiej. Rozkaz operacyjny miał następującą treść: 59°50’ N / 24°58’ O, kierunek 45, neutralny 7, sektor 3, Ryś 50, Żbik 50. Przekładając to na język „mapy kwadratów” poszczególne składowe przedstawiały się następująco:
punkt zasadniczy: 59°50’ N / 24°58’ O, kierunek sektorów: ∢ 45°, szerokość sektora: 3 Mm, pas neutralny: 7 Mm, rozmieszczenie sektorów: w punktach zasadniczych (50), Długość sektora: 6 Mm.

Powyższy przykład pozwala na zrozumienie zasady działania polskiego systemu „mapy kwadratów”. Poniżej zaprezentowane zostaną rozkazy operacyjne dla polskich okrętów podwodnych w czasie Wojny Polskiej 1939 r., co umożliwi określenie prawidłowych sektorów dozorowania polskich okrętów podwodnych w obronie Wybrzeża.