U 116, pierwszy z podwodnych stawiaczy min typu X B na próbach morskich w 1941 r.
Podczas pierwszej wojny światowej Kaiserliche Marine postawiła ponad 43 000 min. U brytyjskich wybrzeży spowodowały one tak duże straty, że szlaki handlowe musiały być codziennie trałowane. W tym celu pod koniec 1916 r. wszystkie nadające się do tego trawlery przystosowano do pełnienia roli trałowców, a każdy z nich pokonywał średnio dziennie 250 Mm. Powszechnie stosowane przez Niemców były kontaktowe miny kotwiczne EM (Einheits Minen) typu A (150 kg ładunku wybuchowego) oraz powiększone wersje EMB (220 kg) i EMC (250 kg). Początkowo U-Booty wykorzystywane były tylko do minowania miejsc niedostępnych dla nawodnych stawiaczy min: tras przy latarniowcach, podejść do portów i kotwicowisk.
Miny podwodnych stawiaczy najczęściej składowane i transportowane były wewnątrz kadłuba ciśnieniowego („na sucho”), a sposób ten powszechnie uważany był za konieczny. Aby pomieścić jak największą liczbę min, wymiary jednostki musiały być bardzo duże i musiała być ona wyposażona w odpowiednio duże zbiorniki wyrównawcze. Stawianie min odbywało się poprzez poziome rury o średnicy około 1 m, zamykane pokrywami z obu stron. Z biegiem czasu pierwsze podwodne stawiacze min typu UE II: U 117÷U 126 wyposażono dodatkowo w 6 ukośnych (niemal pionowych) szybów minowych w części dziobowej, przystosowując do nich miny EMC składowane „na mokro”.
U 119 w doku w Kilonii latem 1942 r. Z powodu częstych awarii podwodnych stawiaczy min stoczniowcy zwali je bumerangami.
Po przystąpieniu do rozbudowy U-Bootwaffe (od 1935 r.) wydział operacyjny Dowództwa Marynarki (OKM – Oberkommando der Marine) zainteresowany był budową dużego, podwodnego stawiacza min, zdolnego do stawiania wielorzędowych zagród na odległych obszarach. Prace projektowe rozpoczęto na początku 1937 r., z zamiarem rozwinięcia proj. 45 z końca pierwszej wojny światowej (1500-tonowe stawiacze min UE II) – wyposażonego w części rufowej w poziomą rurę do stawiania min – z wykorzystaniem wielu elementów zamówionych już pierwszych torpedowych jednostek oceanicznego typu IX.
W nowej, mocno powiększonej jednostce, oznaczonej cyfrą X, przewidziano m.in. pionowe szyby minowe w części dziobowej i po bokach kadłuba ciśnieniowego, większe silniki napędowe, dwie 7-metrowe, rufowe wyrzutnie torped w miejsce 6-metrowych1 i dużo innych zmian zwiększających parametry jednostki do wartości: wyporność maksymalna 2284 m3, długość 103,2 m, szerokość 8,85 m, wysokość 4,41 m. W tym samym roku zlecono opracowanie dla tej jednostki nowej, niekontaktowej miny z zapalnikiem magnetycznym – SM (Schacht Mine) typu A o długości 2,1 m, średnicy 1,35 m i masie ładunku wybuchowego 500 kg. Konieczne było też ponowne powiększenie średnicy szybów, przez co wzrosła szerokość jednostki do 9,52 cm a wyporność do 2400 m3. W tym czasie nie był jeszcze rozwiązany problem zmiany strefy w zapalniku magnetycznym, więc postanowiono część min składować „na sucho” w przedziale rufowym – ich stawianie miało odbywać się poprzez poziomą rurę – śluzę.
Projekt oznaczony X A nie był konstrukcją udaną i konieczne było wniesienie poprawek. Obiecujące prace z nową, zaprojektowaną do umieszczania w szybach minowych miną SM i zapalnikiem magnetycznym pozwoliły zrezygnować z suchego składowania min (a także poziomej śluzy do ich stawiania), dzięki czemu zmalała wielkość jednostki (z 2284 m3 do 1710 m3), tym samym uzyskując wzrost maksymalnej prędkości nawodnej z 14 do 18 w. Ostatecznie projekt, mocno odbiegający od pierwszowojennego typu UC, teraz oznaczony X B, przewidywał pionowe, swobodnie zalewane szyby minowe, umieszczone w kadłubie ciśnieniowym (wykorzystano próby z takimi szybami prowadzone podczas pierwszej wojny światowej) i poza nim – po obu jego stronach. Miny w tych szybach były składowane „na mokro”, przez co kadłub sztywny i zbiorniki wyrównawcze jednostki były mniejszych rozmiarów (osiem zbiorników kompensacyjnych prawo- i lewoburtowych: cztery wewnątrz i cztery na zewnątrz kadłuba ciśnieniowego, miało łączną pojemność 42 m3).
Szyby od dołu były otwarte, natomiast od góry zamykane ażurowymi pokrywami na zawiasach. Na wysokości kotwic min znajdowały się mechanizmy utrzymujące i zwalniające miny, poruszane hydraulicznie (po zwolnieniu zapadek miny pod własnym ciężarem wypadały). W 1938 r. niemieccy konstruktorzy opracowali dla tak transportowanych min samonastawny zapalnik magnetyczny FaB, rozwiązujący problem braku dostępu do min mokro składowanych w szybach.
Plan Z dotyczący rozbudowy Kriegsmarine z 1938 r. (później modyfikowany) przewidywał budowę m. in.: dwóch 2000-tonowych jednostek artyleryjskich typu XI, dwóch 2000-tonowych podwodnych stawiaczy min typu X, dziewięciu jednostek typu IX oraz 38 jednostek typu VII B.
Od tej chwili prace projektowe nabrały dużego tempa i wkrótce model X B mógł zostać skierowany do produkcji seryjnej. Jednak w planach OKM, w przeciwieństwie do wydziału operacyjnego, stawiacze min odgrywały rolę drugorzędną, a ograniczone zasoby surowcowe przeznaczone dla broni podwodnej kierowane były głównie do budowy U-Bootów aktywnie zwalczających flotę handlową: typów II, VII i IX (w opinii dowodzącego U-Bootami kadm. Karla Dönitza broń podwodna w planie Z, zintensyfikowanym po kryzysie majowym 1938 r.2 w obawie przed interwencją Wielkiej Brytanii, w części dotyczącej budowy U-Bootów nie miała należnego jej statusu). Tak więc największa jednostka typu X B nie miała bardzo wysokiego priorytetu. Dodatkowo główna jej broń – mina kotwiczna SMA, nie była gotowa do seryjnej produkcji na czas.
31 stycznia 1939 r. stocznia Germania-Werft w Kilonii otrzymała zamówienie na trzy jednostki: U 116, U 117 i U 118, w sierpniu na czwartą – U 119, w sierpniu i grudniu 1940 r. zaś jeszcze na cztery: U 219, U 220, U 233 i U 234. Wobec niskiego priorytetu budowa stawiaczy min wydłużała się i do służby wcielane były w kolejnych latach: 1941 – trzy jednostki (w lipcu, październiku i grudniu), 1942 – dwie jednostki (w kwietniu i grudniu), 1943 – dwie jednostki (w marcu i wrześniu), 1944 – jedna jednostka (w marcu). Pierwszą z ośmiu jednostek zwodowano 3 maja 1941 r.
Sześć szybów minowych, zawierających po trzy miny, składowane jedna nad drugą, znajdowało się na dziobie okrętu i przechodziły one przez środek kadłuba ciśnieniowego (początkowo było to siedem szybów mieszczących po dwie miny). Po obu stronach, poza kadłubem ciśnieniowym znajdowało się po dwanaście szybów, mieszczących po dwie miny każdy; łącznie składowanych było 66 min typu SMA. Dla wyrównania stateczności przedni przedział mieszkalny i zlokalizowane pod nim pomieszczenie baterii akumulatorów zostały przedzielone, a w ich środek przesunięto centralę wraz z kioskiem. Uzbrojenie obronne U-Boota stanowiły dwie rufowe wyrzutnie torped i artyleria: armata kal. 10,5 cm L/45, armata kal. 3,7 cm i dwie armaty kal. 2 cm.
We wrześniu 1939 r. mina kotwiczna TMA z zapalnikiem magnetycznym nie była jeszcze gotowa do użytku, U-Bootwaffe dysponowała tylko minami dennymi TMB (stawianymi z wyrzutni torped), na wodach o głębokości do 30 m (później ograniczonej do 25 m). W trakcie przygotowania budowy były dwie pierwsze jednostki X B przeznaczone do stawiania dużych min dennych SMA, ale te wielkie okręty operować miały na dalekich obszarach. Wobec braku średniej wielkości podwodnych stawiaczy min przeznaczonych do stawiania min SMA, szybko zapadła decyzja o przekonstruowaniu U-Boota VII C, który dobrze sprawdził się przy stawianiu min TMB na płytkich wodach przybrzeżnych.
Zmiana konstrukcji polegała głównie na dobudowaniu za centralą ok. 9,8-metrowej długości przedziału z pięcioma pionowymi szybami minowymi (skonstruowanymi wcześniej dla typu X B), mieszczącymi po trzy miny składowane jedna nad drugą. Znajdujący się wcześniej tuż za centralą podoficerski przedział mieszkalny po zmianie znalazł się za przedziałem szybów. Dodane zostały także zbiorniki wyrównawcze i regulacyjne. Dodatkową korzyścią było przedłużenie siodłowych zbiorników paliwa, powiększających zapas paliwa o 56 t, co zwiększyło zasięg o 1600 Mm (z 6500 do 8100 Mm). Powiększenie jednostki spowodowało też niewielkie zmniejszenie rozwijanej prędkości maksymalnej (z 17 do 16 w.). Uzbrojenie torpedowe U-Boota w pięć wyrzutni pozostało niezmienione, mógł więc on oprócz 15 min SMA zabierać dodatkowo torpedominy w miejsce torped.
16 lutego 1940 r. zamówienie 6 jednostek VII D (U 213÷U 218) otrzymała stocznia Germaniawerft w Kilonii. Budowę pierwszej jednostki rozpoczęto 1 października tego samego roku. Jednostki wchodziły do służby kolejno od sierpnia 1941 do stycznia 1942 r.
Po pierwszej wojnie światowej Niemcy na mocy traktatu wersalskiego utracili całą flotę, która w chwili rozpoczęcia kolejnego światowego konfliktu zbrojnego była dopiero w intensywnej rozbudowie, dlatego zagrody minowe miały ograniczać możliwości operacyjne floty przeciwnika, utrudniać nawigację, rekompensując zbyt małe możliwości floty własnej.
Po przystąpieniu do rozbudowy U-Bootwaffe przed konstruktorami postawiono zadanie zbudowania miny przeznaczonej specjalnie dla U-Bootów, możliwej do stawiania bez specjalnego wyposażenia jednostek w szyby minowe – poprzez wyrzutnie torpedowe. Początkowo do testów wykorzystano minę TMA (Torpedomine A) o wadze 230 kg i cylindrycznym kształcie o średnicy 53 cm. Została ona z powodzeniem wyrzucona z wyrzutni torpedowej U-Boota i zakotwiczona.
Próby wykonywane przez pierwsze z budowanych od 1935 r. U-Bootów (typu II A, B, C i D) wykazały, że po wyeliminowaniu drobnych problemów technicznych, jednostki te dobrze nadają się do roli minowców i mogą zabierać do swych wyrzutni torpedowych miny zamiast torped. Kolejne typy min, o ładunkach powiększonych do 560 i 930 kg oznaczono odpowiednio TMB i TMC. Miny te stały się podstawowymi typami min morskich, wyrzucanych przez U-Booty sprężonym powietrzem z wyrzutni torpedowych.
Mina kotwiczna z zapalnikiem kontaktowym wprowadzona po 1935 r. (od 1940 r. z zapalnikiem magnetycznym), o korpusie ze stopu aluminium o długości 3380 mm (w wyrzutni mieściły się po dwie), masie 800 kg, w tym ładunku wybuchowego 215 kg heksanitu, z regulacją głębokości stawiania 15÷30 m co 1 m. Czas aktywacji od wyrzucenia wynosił 10 minut.
Wprowadzona w 1939 r. mina denna z zapalnikiem magnetycznym (o czułości jak dla miny SMA), od 1942 r. akustycznym i akustyczno-magnetycznym, o kształcie cylindrycznym i korpusie skręcanym śrubami (TMB I) lub spawanym (TMB II), wykonanym ze stopu aluminium, o długości 2300 mm i masie 740 kg, w tym ładunku: TMB I – 580 kg, TMB II – 560 kg. Mina ta w odmianie TMB/S od 1940 r. stosowana była także na Schnellbootach. Istniała możliwość zamontowania mechanizmu zegarowego z samolikwidatorem, z możliwością ustawienia do 80 dni. Na początku wojny miny TMB stawiane były na głębokości 30 m, ale ze względu na zbyt małą skuteczność Dönitz ograniczył głębokość do 22-25 m. Nadmierna czułość zapalników powodowała eksplozje pod niewielkimi jednostkami, w wyniku czego wartość tę zmniejszono.
Mina denna, wprowadzona w 1940 r. na żądanie Dönitza (stanowiła powiększenie TMB), przeznaczona do zwalczania jednostek liniowych, wyposażona w zapalniki akustyczne (od 1940 r.) i akustyczno-magnetyczne (od 1942 r.), długość 3390 mm (w wyrzutni mieściły się dwie miny), masa 1100 kg, ładunek 860-930 kg, stawiana do głębokości 37 m, istniała możliwość zamontowania zegara dezaktywującego (jak dla miny TMB).
W czasie pierwszej wojny światowej Niemcy opracowali serię kilkunastu odmian kontaktowych min kotwicznych EM (Einheits Minen), o różnych wielkościach ładunków bojowych. Wszystkie mogły być stawiane przez okręty nawodne lub podwodne. Najbardziej rozpowszechniona była mina EMC (typ C), kulista, o średnicy 1,12 m z blachy stalowej grubości 3,5 mm, o ładunku 300 kg i dodatniej pływalności, wrzucana była do wody wraz z minliną nawiniętą na bęben ciężkiej podstawy (kotwicy), osiadającej na dnie. Zaraz po wyrzuceniu miny do wody w wyniku reakcji chemicznej zwalniała się blokada minliny, powodując oddzielenie miny od kotwicy i rozwinięcie minliny do nastawionej wcześniej głębokości. Tak szybkie zwalnianie blokady minliny powodowało, że mająca dodatnią pływalność mina tuż po wrzuceniu do wody wypływała na powierzchnię, do chwili wciągnięcia przez kotwicę pod powierzchnię wody. Zjawisko to dla nawodnych stawiaczy min nie stanowiło problemu, natomiast podwodnym groziło zdemaskowaniem (stawianie min odbywało się przy małym, kilkumetrowym zanurzeniu jednostki).
Po Wielkiej Wojnie Niemcy posiadali duże zapasy min, w tym typu EMC, wykorzystanego w czasie drugiej wojny światowej. W latach 30. skonstruowano urządzenie zwalniające minlinę z opóźnieniem, na głębokości 130 m. Dzięki temu mina natychmiast po wyrzuceniu nabierała głębokości wraz z kotwicą. Przy głębokości mniejszej niż 130 m mechanizm zwalniał hamulec po 0-7 minutach (im mniejsza głębokość, tym później). Wynalazek ten umożliwił rozpoczęcie prac nad nowym typem podwodnego stawiacza min, wyposażonego w szyby minowe.
Pierwszowojenny podwodny stawiacz min U 117, wyposażony w swobodnie zalewane szyby minowe, mógł zanurzać się do głębokości 75 m. Panujące na tej głębokości ciśnienie około 7,5 atm nie stwarzało zagrożenia dla min. Stawiacz min nowej konstrukcji typu X B miał zanurzać się do głębokości 200 m, gdzie panowało ciśnienie w granicach 20 atm, niszczące miny. Tak więc, aby możliwe było pełne wykorzystywanie osiągów jednostki nowego typu konieczne było opracowanie min nowego typu. Kiedy pierwszy okręt podwodny tego typu – U 116 – został ukończony i przekazany Kriegsmarine w lipcu 1941 r., wciąż nie było dla niego min operacyjnych. Po wielu opóźnieniach wprowadzono je dopiero jesienią 1942 r.
U 118 typu X B wiosną 1942 r. w Kilonii.
Stawianie zagród minowych z wykorzystaniem min dennych TMB i TMC możliwe było tylko na głębokościach do 30 m (później ograniczonej do około 25 m), a prace nad miną kotwiczną TMA przedłużały się, jej 230-kilogramowy ładunek zaś był zbyt mały. Z tego powodu już w 1937 r. rozpoczęto prace nad miną SM (Schachtmine) typu A, przeznaczoną do stawiania z pionowych szybów podwodnego stawiacza min typu X B. Była to mina kotwiczna, w aluminiowej, kulistej obudowie o grubości 8 mm (później 9 mm), o średnicy 1331 mm (1327-1334,5 mm), o masie 1575 kg, w tym ładunek heksanitu stanowił 340-350 kg. Zastosowany nowy zapalnik magnetyczny FaB o czułości 20 mOe (miliersted – jednostka natężenia pola magnetycznego w układzie CGS). Mina stawiana była na głębokościach do 400 lub do 600 m (w zależności od długości i przekroju minliny).
Nastawa głębokości regulowana była w zakresie 15-30 m od powierzchni wody, z dokładnością co 1 m. Nastawa w zakresie 15-6 m dozwolona była tylko w obszarach o spokojnym morzu i małym falowaniu. Stawianie tych min na głębokości morza mniejszej niż 50 m było niedozwolone. Czas aktywacji od wyrzucenia: 30-40 minut, z możliwością ustawienia do 6 dni. W chwili rozpoczęcia wojny mina nie była gotowa do produkcji i do uzbrojenia weszła dopiero w drugiej połowie 1942 r., jednak z powodu zbyt dużej czułości zapalnika magnetycznego użycie zostało wstrzymane do wiosny 1943 r., kiedy czułość została zmniejszona o połowę.
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
Pełna wersja artykułu
