Deutsches Afrikakorps

Powszechnie uważa się, że wszyst­kie nie­miec­kie woj­ska wal­czące w Afryce Północnej wcho­dziły w skład Deutsches Afrikakorps. DAK był jed­nak niczym innym, jak wła­śnie kor­pu­sem pan­cer­nym. Kiedy na początku wrze­śnia 1941 r. roz­bito wło­ską 5. Armię (dowódca: gene­rał armii Italo Gariboldi), powstała armijna Grupa Pancerna Afryka (Panzergruppe Afrika), na czele któ­rej sta­nął gene­rał wojsk pan­cer­nych (od 1 lutego 1942 r. – gene­rał puł­kow­nik) Erwin Rommel. W skład tej grupy armij­nej wszedł DAK, ale też wydzie­lone siły wło­skie. Pozostałe wło­skie kor­pusy weszły w bez­po­śred­nią pod­le­głość dowódz­twa wojsk Osi w Afryce, które nosiło ofi­cjalną nazwę Comando Superiore della Forze Armate dell Africa – naczelne dowódz­two wojsk armii w Afryce.

Na czele tego ostat­niego, od 19 lipca 1941 r. do 2 lutego 1943 r., stał gene­rał armii, a od 12 sierp­nia 1942 r. – mar­sza­łek, Ettore Bastico. 30 stycz­nia 1942 r. Panzergruppe Afrika została prze­for­mo­wana w armię pan­cerną o nazwie Panzerarmee Afrika, na czele któ­rej sta­nął Erwin Rommel, 1 lutego 1942 r. awan­so­wany do stop­nia gene­rała puł­kow­nika, a 21 czerwca 1942 r. – do stop­nia feld­mar­szałka.

Armia Pancerna Afryka nadal skła­dała się z kor­pusu DAK, pozo­sta­łych nie­miec­kich for­ma­cji lądo­wych oraz jed­nego-dwóch wło­skich kor­pu­sów, choć poza nią nadal pozo­sta­wały podobne siły wło­skie, znaj­du­jące się pod bez­po­śred­nim dowódz­twem (wło­skiego) naczel­nego dowódz­twa wojsk armii w Afryce. To ostat­nie zostało zli­kwi­do­wane 18 wrze­śnia 1942 r. i całość wojsk osi w Afryce Północnej wal­czą­cych z 8. Armią bry­tyj­ską zostało połą­czone w Deutsch-Italienische Panzerarmee, prze­mia­no­wa­nej z Panzerarmee Afrika, pod dowódz­twem feld­mar­szałka Erwina Rommla. Dla porządku dodajmy, że for­mal­nie zmiana nazwy armii nastą­piła 15 paź­dzier­nika 1942 r., choć włosi nazy­wali ją Armata Corazzata Italo-Tedesca (ACIT) od 1 paź­dzier­nika 1942 r. Marszałek Bastico pozo­stał do 2 lutego 1943 r. dowódcą wojsk wło­skich w Libii (Comando Superiore delle Forze Armate della Libia), a siły wło­skie pod­le­gały mu jedy­nie pod wzglę­dem admi­ni­stra­cyj­nym i logi­stycz­nym. Całością wojsk w polu dowo­dził Erwin Rommel.
Po lądo­wa­niu alian­tów w Afryce Północno-Zachodniej 8 listo­pada 1942 r., do Tunezji tra­fiła 5. Armia Pancerna (ist­nie­jąca od 3 grud­nia 1942 r.) dowo­dzona przez gene­rała puł­kow­nika Hansa Jürgena von Arnima. 5. Armia Pancerna i Deutsch-Italienische Panzerarmee, wal­czące nie­za­leż­nie (odpo­wied­nio) po zachod­niej i wschod­niej stro­nie Afryki Północnej, pod­le­gały bez­po­śred­nio Oberbefehlshaber Süd (OB Süd), nie­miec­kiemu dowódz­twu „Południe”, na czele któ­rego stał feld­mar­sza­łek Albert Kesserling (od 2 grud­nia 1941 r. do 10 marca 1945 r.). Dodajmy, że dowódz­two to w chwili swo­jego powo­ła­nia 2 grud­nia 1941 r. do kapi­tu­la­cji Włoch 8 wrze­śnia 1943 r. pod­le­gało wło­skiemu Comando Supremo, na czele któ­rego stał for­mal­nie Benito Mussolini, pre­mier Włoch. Faktycznie jed­nak dowo­dze­niem siłami wło­skimi zaj­mo­wał się szef sztabu Comando Supremo, któ­rym był mar­sza­łek Ugo Cavallero (do 2 lutego 1943 r.), a następ­nie został nim gene­rał armii Vittorio Ambrosio. W tym cza­sie sze­fem sztabu wło­skich Królewskich Wojsk Lądowych (do czerwca 1942 r.) był gene­rał armii Mario Roata. Temu szta­bowi bez­po­śred­nio pod­le­gało wło­skie dowódz­two w Libii.

Nie zmie­nia to faktu, że OB Süd przyj­mo­wało też (a może przede wszyst­kimi) roz­kazy bez­po­śred­nio od OKW (Oberkommando der Wehrmacht) z Berlina, czyli od Adolfa Hitlera. Aby sprawę skom­pli­ko­wać bar­dziej dodajmy, że Erwin Rommel też sys­te­ma­tycz­nie kon­tak­to­wał się bez­po­śred­nio z Hitlerem jako naczel­nym dowódcą wojsk nie­miec­kich (Oberbefehlshaber der Wehrmacht), z pomi­nię­ciem drogi służ­bo­wej przez OB Süd, co bar­dzo zło­ściło feld­mar­szałka Kesserlinga. Stosunki mię­dzy Rommlem a Kesserlingiem można by okre­ślić jako napięte (szorstka, męska przy­jaźń,
chcia­łoby się powie­dzieć…).

Mimo, że for­mal­nie od 18 wrze­śnia 1942 r. dowo­dze­nie prze­jął feld­mar­sza­łek Erwin Rommel, to aż do 2 lutego 1943 r. część sił wło­skich wal­czą­cych w Egipcie, a następ­nie w Libii nadal pod­le­gała bez­po­śred­nio wło­skiemu dowódz­twu w Libii, czyli mar­szał­kowi Bastico. Po pro­stu każdy dowo­dził swoją połówką frontu… Co oczy­wi­ście nie wyszło pań­stwom Osi na dobre, jako że tzw. druga bitwa pod El Alamein została prze­grana. Notabene pod nie­obec­ność Erwina Rommla w Afryce, prze­by­wa­ją­cego w Niemczech na urlo­pie zdro­wot­nym od 22 wrze­śnia 1942 r. Zastępował go gene­rał kawa­le­rii Georg Stumme do swo­jej śmierci 24 paź­dzier­nika 1942 r., a następ­nie przez nieco ponad dobę, gene­rał wojsk pan­cer­nych Wilhelm Ritter von Thoma. Wtedy wró­cił Rommel i objął dowódz­two, ale było już za późno…

Sprawa wło­sko-nie­miec­kiego sys­temu dowo­dze­nia jak widać, jest mocno skom­pli­ko­wana. Jeśli dodamy do tego obrazu fakt, że siły powietrzne Włochów i Niemców miały osobne kanały dowo­dze­nia, to naprawdę można dostać od tego zawrotu głowy. Jak się łatwo domy­śleć, musiało to przy­spa­rzać wiele pro­ble­mów. Apodyktyczny Erwin Rommel przez pół roku musiał kon­sul­to­wać swoje decy­zje ze swoim for­mal­nym prze­ło­żo­nym gene­ra­łem armii Italo Gariboldi, a potem przez kolejny rok z gen. armii (póź­niej mar­szał­kiem) Ettore Bastico, któ­rego nazy­wał „Bombastico”, nawią­zu­jąc do zaro­zu­mia­ło­ści Włocha. Wcale zresztą nie zamie­rzał mu się do końca pod­po­rząd­ko­wy­wać i nie­za­leż­nie od decy­zji wło­skiego gene­rała (mar­szałka), robił czę­sto to, co sam uwa­żał za słuszne.

Włoskie dowódz­two miało tego świa­do­mość i sta­rało się jakoś zadość­uczy­nić obu dowód­com, Mussolini bowiem cenił Rommla. Mówi się na przy­kład, że awans gen. armii Bastico na mar­szałka Włoch (Maresciallo d’Italia) 12 sierp­nia 1942 r. był spo­wo­do­wany głów­nie tym, że 21 czerwca 1942 r. awans na feld­mar­szałka (Generalfeldmarschall) otrzy­mał Erwin Rommel. Chodziło o to, by prze­ło­żony nie był niż­szy stop­niem od pod­wład­nego.

W celu upo­rząd­ko­wa­nia sytu­acji, wymieńmy w tym miej­scu kto przez cały ten czas dowo­dził siłami Osi w Afryce Północnej:

• od skie­ro­wa­nia DAK do Afryki w marcu 1941 r. do 19 lipca 1941 r. gen. armii Italo Gariboldi;
• od 19 lipca 1941 r. do 18 wrze­śnia 1942 r., kiedy to zli­kwi­do­wano dowódz­two wojsk armii w Afryce – mar­sza­łek Ettore Bastico;
• od 18 wrze­śnia 1942 r. do 17 lutego 1943 r. feld­mar­sza­łek Erwin Rommel jako dowódca Deutsch-Italienische Panzerarmee;
• od 17 lutego 1943 r. do 22 lutego 1943 r. cza­sowo peł­niący obo­wiązki dowódcy Deutsch-Italienische Panzerarmee gen. mjr Karl Bülowius;
• od 23 lutego 1943 r. do 9 marca 1943 r. dowódca Heeresgrupe Afrika feld­mar­sza­łek Erwin Rommel;
• od 9 marca 1943 r. do 13 maja 1943 r. dowódca Heeresgrupe Afrika gen. płk Hans Jürgen von Arnim.

13 maja 1943 r. woj­ska Osi w Afryce Północnej pod­dały się alian­tom, a gen. płk Hans Jürgen von Arnim zna­lazł się wśród jeń­ców wojen­nych, dołą­cza­jąc do wymie­nio­nych już tu gene­ra­łów, Wilhelma Ritter von Thoma i Ludwiga Crüwella, schwy­ta­nych wcze­śniej.

Zarówno Grupa Armii Afryka (Heeresgruppe Afrika), jak i Deutsches Afrika Korps, mające w nazwie „Afryka”, nie zostały już póź­niej odtwo­rzone, choć nazwy „5 Armia Pancerna” użyto ponow­nie ponad rok póź­niej, kiedy na nią prze­mia­no­wano Grupę Pancerną Zachód wal­czącą w Normandii. Odtworzono też nie­które dywi­zje: 21. Dywizja Pancerna (DPanc), 90. Lekka (DLek), a także 15. Dywizję Pancerną ale już jako 15. Dywizję Grenadierów Pancernych (DGPanc) i 90. DGPanc, a z 5. Armii Pancernej – 334. Dywizję Piechoty (DP) i Dywizję „Hermann Göring”, która została odtwo­rzona jako Dywizja Spadochronowo-Pancerna „Hermann Göring”. Bezpowrotnie znik­nęły nato­miast 10. DPanc, 15. DPanc (jako dywi­zja pan­cerna), 164. DLek i Brygada Spadochronowa Ramcke.

To przy­po­mnie­nie, doty­czące obu czę­ści arty­kułu, pozwoli czy­tel­ni­kowi lepiej zro­zu­mieć miej­sce i rolę Deutsches Afrikakorps (co cza­sem jest w nie­miec­kich źró­dłach zapi­sy­wane jako Deutsches Afrika-Korps, ale zawsze albo łącz­nie, albo z myśl­ni­kiem) w ugru­po­wa­niu wojsk Osi w Afryce Północnej. A piszemy to po to, by oba­lić powszechne prze­ko­na­nie o tym, że tzw. Afrika Korps, na czele któ­rego stał Erwin Rommel, to całość nie­miec­kich wojsk w Afryce Północnej, bo ani nie całość, ani Erwin Rommel nie dowo­dził DAK przez cały okres jego ist­nie­nia, a jedy­nie na samym początku.

Geneza Deutsches Afrikakorps

10 czerwca 1940 r. Włochy wypo­wie­działy wojnę Francji i Wielkiej Brytanii, cho­ciaż rok wcze­śniej, w sierp­niu 1939 r. do wojny włą­czyć się nie chciały. Jednak teraz, w obli­czu zwy­cięstw nie­miec­kich, chciały mieć po pro­stu swój udział w podziale łupów. Kiedy 22 czerwca 1940 r. Francja ska­pi­tu­lo­wała, sztab nie­miec­kich wojsk lądo­wych – Oberkommando des Heeres (OKH), na czele któ­rego stał dowódca nie­miec­kich wojsk lądo­wych (Oberbefehlshaber des Heeres), feld­mar­sza­łek Walther von Brauchitsch (awan­so­wany na ten sto­pień 19 lipca 1940 r.), zaczął stu­dio­wać dal­sze plany dzia­łań prze­ciwko Wielkiej Brytanii.

W pla­nach tych uwzględ­niono też pięć moż­li­wych opcji dzia­łań w base­nie Morza Śródziemnego, takie jak zaję­cie Gibraltaru oraz – co dla naszego tematu naj­waż­niej­sze – wysła­nie pan­cer­nego wzmoc­nie­nia dla wojsk wło­skich w Libii. W tym cza­sie Benito Mussolini rów­nież pla­no­wał atak na Egipt, ukie­run­ko­wany na odblo­ko­wa­nie wło­skich posia­dło­ści w Etiopii i wło­skiej Somalii. Przy oka­zji pla­no­wano zaję­cie Kanału Sueskiego. Odpowiednie przy­go­to­wa­nia do ofen­sywy zle­cono dowódcy wło­skich wojsk w Libii, mar­szał­kowi Rodolfo Grazianiemu już w końcu czerwca 1940 r. Jednocześnie od strony Etiopii, przez Sudan, połu­dniowy Egipt miał być zaata­ko­wany przez sta­cjo­nu­jące tam siły pod dowódz­twem gen. armii Amedeo Giovanni
di Savoia-Aosta (mar­kiza Aosty).

Feldmarszałek von Brauchitsch zapre­zen­to­wał swoje pro­po­zy­cje Hitlerowi 30 lipca 1940 r. Zakładano, że konieczny prze­rzut kor­pusu pan­cer­nego do Afryki Północnej wraz ze sprzę­tem i zaopa­trze­niem może być zre­ali­zo­wany jesie­nią i kor­pus miałby osią­gnąć goto­wość do dzia­łań w grud­niu 1940 r. Dzień wcze­śniej te same pro­po­zy­cje zre­fe­ro­wał wezwany przez Hitlera gen. mjr Walter Warlimont, zastępca szefa oddziału ope­ra­cyj­nego OKW (Wehrmacht-Führungsamt). Co cie­kawe, dopiero 31 lipca 1940 r. Hitler ogło­sił swoim dowód­com, w tym dowódcy wojsk lądo­wych von Brauchitschowi, jego sze­fowi sztabu (Chef des Generalstabes des Heeres) gen. płk. Franzowi Halderowi oraz sze­fowi sztabu wojsk nie­miec­kich (chef des OKW) feld­mar­szał­kowi Wilhelmowi Keitlowi swój zamiar zaata­ko­wa­nia Związku Radzieckiego. Mimo oczy­wi­stego zamiaru skie­ro­wa­nia więk­szo­ści nie­miec­kich sił na wschód i odstą­pie­nia od inwa­zji na Wielką Brytanię, Hitler uznał pro­po­zy­cję wysła­nia kor­pusu pan­cer­nego do Północnej Afryki jako „wartą roz­wa­że­nia”.

Warto dodać, że Hitler wystę­po­wał z pozy­cji naczel­nego dowódcy wojsk nie­miec­kich (Oberbefehlshaber der Wehrmacht), które to sta­no­wi­sko pia­sto­wał od 4 lutego 1938 r., po zli­kwi­do­wa­niu 27 stycz­nia 1938 r. mini­ster­stwa sił zbroj­nych III Rzeszy (Reichswehrministerium) i zdy­mi­sjo­no­wa­niu feld­mar­szałka Wernera von Blomberga. Celem nie­miec­kiego wzmoc­nie­nia wysła­nego do Afryki, wyra­żo­nym przez Hitlera, miało być głów­nie zapew­nie­nie, że Włochy pozo­staną sojusz­ni­kiem Niemiec.

Jak posta­no­wiono, tak zro­biono. Od początku wrze­śnia 1940 r. trwały przy­go­to­wa­nia, by skom­ple­to­wać mie­szaną bry­gadę wysta­wioną na bazie 3. Dywizji Pancernej, w celu jej wysła­nia do Afryki. Warto przy­po­mnieć, że w tym cza­sie dywi­zja ta, sta­cjo­nu­jąca w Heimat w Niemczech, miała dwa pułki pan­cerne – 5. ppanc i 6. ppanc. Do Afryki miał poje­chać jeden z nich, 5. ppanc. Jednocześnie 5 wrze­śnia 1940 r. gen. płk Alfred Jodl poin­for­mo­wał wło­skiego atta­ché woj­sko­wego w Berlinie o zamia­rze Hitlera wysła­nia do Afryki bry­gady pan­cer­nej do wspar­cia wojsk wło­skich. Z Włoch nie nade­szła jed­nak żadna odpo­wiedź. Zamiast tego 7 wrze­śnia Mussolini wydał marsz. Grazianiemu roz­kaz, by w ciągu dwóch dni roz­po­cząć ofen­sywę prze­ciwko woj­skom bry­tyj­skim w Egipcie. Oczywiście, w ciągu dwóch dni, to był nie­re­alny ter­min. Włoska ofen­sywa ruszyła 13 wrze­śnia.

16 wrze­śnia 1940 r. zdo­byto Sidi Barani (90 km od gra­nicy z Libią) i Włosi posu­nęli się jesz­cze 80 km na wschód, po czym prze­szli do obrony. Marsz. Graziani chciał pod­cią­gnąć swoje zaopa­trze­nie i ponow­nie pod­jąć ofen­sywę w poło­wie grud­nia. Brytyjczycy zaczęli przy­go­to­wy­wać obronę przed Mersa Matruh. Na połu­dniu w dru­giej poło­wie sierp­nia Włosi zajęli bry­tyj­ską część Somalii i na razie też na tym poprze­stali.

Na początku wrze­śnia 1940 r. OKH wysłała do Afryki gen. mjr. barona Wilhelma von Thoma, który wio­sną zdał dowódz­two 3. ppanc i tra­fił do OKH jako General der Schnellen Truppen (szef wojsk szyb­kich). W końcu, pod koniec wrze­śnia 1940 r. nade­szła odpo­wiedź od mar­szałka Pietro Badoglio, wów­czas szefa wło­skiego Sztabu Generalnego (Capo di Stato Maggiore, do grud­nia 1940 r.) – poza bom­bow­cami nur­ku­ją­cymi Ju 87, Włosi żad­nego wspar­cia nie potrze­bują. Ta odpo­wiedź bar­dzo Hitlera zanie­po­ko­iła. Do tego stop­nia, że popro­sił on Duce (Benito Mussoliniego) o oso­bi­ste spo­tka­nie. Doszło do niego 3 paź­dzier­nika 1940 r. na Przełęczy Brenner, na gra­nicy Włoch i Austrii (zaanek­to­wa­nej przez Niemcy).

W trak­cie spo­tka­nia obu dyk­ta­to­rów, Mussolini oświad­czył, że 15 paź­dzier­nika wło­ska ofen­sywa ruszy ponow­nie. Hitler obie­cał wysła­nie Włochom 100 czoł­gów i wiele pojaz­dów mecha­nicz­nych w nie­miec­kim kon­tyn­gen­cie pan­cer­nym. Mussolini tej oferty nie odrzu­cił, ale też nie potwier­dził. Tymczasem 14 paź­dzier­nika do gen. płk. Franza Haldera dotarł raport gen. mjr. von Thoma, w któ­rym reko­men­do­wał on uży­cie czte­rech dywi­zji pan­cer­nych w Afryce. Większa liczba byłaby nie­moż­liwa do zaopa­try­wa­nia przez Morze Śródziemne, na któ­rym gene­ral­nie pano­wała bry­tyj­ska Royal Navy, mniej­sza zaś – nie gwa­ran­to­wała powo­dze­nia ope­ra­cji zaję­cia Egiptu. 24 paź­dzier­nika ów raport przed­sta­wiono Hitlerowi, który jed­nak uznał sprawę za nie­re­alną, szcze­gól­nie wobec nie­chęci Włochów do przy­ję­cia nie­miec­kiego wzmoc­nie­nia w ogóle.

Tymczasem 28 paź­dzier­nika 1940 r. wło­skie woj­ska zaata­ko­wały Grecję z tery­to­rium oku­po­wa­nej przez Włochów Albanii. Hitler się wściekł, w cza­sie spo­tka­nia 3 paź­dzier­nika Mussolini nie wspo­mniał o takim zamia­rze! Natychmiast wyco­fał zamiar wysła­nia bry­gady pan­cer­nej do Afryki, choć była ona gotowa do wyru­sze­nia na połu­dnie już od 14 paź­dzier­nika. Wkrótce się jed­nak uspo­koił i 12 listo­pada wydał Dyrektywę nr 18, w któ­rej napi­sał, że trzeba być goto­wym na każdą ewen­tu­al­ność, w tym wysła­nie do Afryki Północnej dywi­zji pan­cer­nej. Zalecił jed­nak, by wysła­nie tych sił uza­leż­nić od zdo­by­cia Mersa Matruh przez Włochów.

Włosi Mersa Matruh nie zdo­byli. Sprawa się skom­pli­ko­wała, 6 grud­nia 1940 r. bowiem gen. Archibald Wavel roz­po­czął bry­tyj­ską ofen­sywę, ope­ra­cję „Compass”. Już 10 grud­nia odzy­skano Sidi Barani, i Brytyjczycy nie­ubła­ga­nie parli dalej, bio­rąc po dro­dze tysiące wło­skich jeń­ców. 22 stycz­nia 1941 r. zdo­byto Tobruk, ważny port i mia­sto w libij­skiej Cyrenajce. Brytyjska ofen­sywa utknęła w El Agheila, 8 lutego. Jednak do tego momentu kom­plet­nie roz­bito wło­ską 10. Armię, bio­rąc do nie­woli około 133 300 jeń­ców.

24 marca 1941 r. zdy­mi­sjo­no­wano mar­szałka Rodolfo Grazianiego, a jego miej­sce zajął gen. por. Italo Gariboldi.
W poło­wie grud­nia 1940 r. Włosi zmie­nili zda­nie, co do nie­miec­kiej pomocy. 28 grud­nia wło­ski atta­ché woj­skowy w Berlinie, gen. mjr Luigi Efisio Marras poin­for­mo­wał szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, feld­mar­szałka Wilhelma Keitla, że bez pomocy Niemiec Libia upad­nie. W tym cza­sie w dro­dze na Sycylię był już X Korpus Lotniczy (100 bom­bow­ców He 111 i Ju 88, 60 Ju 87, 20 myśliw­ców Bf 109 i kilka Bf 110). Jego dowódca gen. lot­nic­twa Hans Geisler, do 1933 r. słu­żył w mary­narce wojen­nej docho­dząc do stop­nia kmdr por. (w latach 1932 – 1933 był I ofi­ce­rem na pan­cer­niku Schleswig-Holstein), dzięki czemu miał doświad­cze­nie w dzia­ła­niach mor­skich. Zadaniem tego kor­pusu było ata­ko­wa­nie bry­tyj­skiej żeglugi przez Kanał Sueski, bry­tyj­skich kon­wo­jów i okrę­tów na Morzu Śródziemnym oraz wspar­cie wojsk lądo­wych w Afryce Północnej.

8 stycz­nia 1941 r. na kon­fe­ren­cji u Hitlera pod­jęto decy­zję o jak naj­szyb­szym wzmoc­nie­niu wojsk wło­skich w Libii, poprzez wysła­nie tzw. sił blo­ku­ją­cych (Sperrverband Libyen), zor­ga­ni­zo­wa­nych pier­wot­nie na bazie 3. Dywizji Pancernej. Dowódcą tych sił został gen. mjr Hans von Funck, dowódca 3. Brygady Pancernej z 3. DPanc. To nie pomyłka, tak wła­śnie było, nazwi­sko Rommla poja­wiło się kil­ka­na­ście dni póź­niej. Tymczasem von Funck w końcu stycz­nia 1941 r. wyje­chał do Libii, by zorien­to­wać się w sytu­acji. Kto wysu­nął nazwi­sko Erwina Rommla, histo­ry­kom nie udało się usta­lić. Jednak na początku lutego obaj gene­ra­ło­wie zamie­nili się miej­scami, gen. mjr wła­śnie awan­so­wany na gen. por. Erwin Rommel zdał dowo­dze­nie 7. Dywizją Pancerną, a gen. mjr Hans von Funck je objął. E. Rommel zamel­do­wał się u Hitlera w Berchtesgaden 6 lutego 1941 r., a tego samego dnia feld­mar­sza­łek Keitel z OKW wydał dyrek­tywę do roz­po­czę­cia ope­ra­cji „Sonnenblume”.

Wyznaczenie E. Rommla na dowódcę mają­cego udzie­lić Włochom wspar­cia było swego rodzaju iro­nią losu. W paź­dzier­niku 1917 r. por. Rommel dowo­dził Królewskim Württemberskim Batalionem Górskim (Königlich Württembergisches Gebirgsbataillon) i zadał Włochom dru­zgo­cącą klę­skę w toku bitwy pod Caporetto, za co nota­bene otrzy­mał naj­wyż­sze kaj­ze­row­skie odzna­cze­nie – Pour le Mérite, znane bar­dziej jako „błę­kitny Max”. Klęska w tej bitwie omal nie zła­mała kariery gen. por. Pietro Badoglio, który do grud­nia 1940 r. był sze­fem wło­skiego Sztabu Generalnego, już w stop­niu mar­szałka Włoch.

Najprawdopodobniej Rommla wybrał sam Hitler. W tym cza­sie nad Rommlem zbie­rały się ciemne chmury. Jego nie­sub­or­dy­na­cja jako dowódcy 7. Dywizji Pancernej we Francji nie podo­bała się dowódcy XV Korpusu (w skład któ­rego wcho­dziła 7. DPanc), gen. płk. Hermannowi Hothowi, a także sze­fowi sztabu OKH, gen. płk. Franzowi Halderowi. Kiedy kore­spon­dent wojenny Alfred Tschimpke napi­sał książkę: „Die Gespenster-Division. Mit der Panzerwaffe durch Belgien und Frankreich” (Dywizja-duchów. Z pan­cer­nia­kami przez Belgię i Francję), w któ­rej wychwa­lano Rommla jako dowódcę „dywi­zji duchów” – 7. DPanc, Halder nie chciał wydać zgody na publi­ka­cję zdjęć odda­nych przez Rommla do publi­ka­cji w tej książce. Kiedy książka pod naci­skami Goebelsa (mini­stra pro­pa­gandy) jed­nak się uka­zała jesz­cze w 1940 r., prze­ciwko jej tre­ściom zapro­te­sto­wał dowódca 15. ppanc z 5. DPanc, płk Johannes Streich, twier­dzący, że to 5. DPanc odnio­sła nie­które ze zwy­cięstw przy­pi­sa­nych 7. DPanc. Notabene, Rommel nie zapo­mniał mu tego – kiedy gen. mjr Streich został dowódcą 5. DLek w Deutsches Afrikakorps, po kilku mie­sią­cach, na początku maja 1941 r., został przez Rommla zdjęty z dowo­dze­nia i ode­słany do Niemiec…

Kiedy Hitler wyzna­czył Rommla na sta­no­wi­sko dowódcy Sperrverband Libyen (póź­niej­szego DAK), nikt z dowód­ców pan­cer­nych przy­szłego frontu wschod­niego, gdzie jak spo­dzie­wano się – miały być praw­dziwe laury i gdzie było zapo­trze­bo­wa­nie na mądrych, efek­tyw­nych dowód­ców kor­pu­sów pan­cer­nych, nie zapro­te­sto­wał. Ani von Kleist, ani Guderian, ani Hoth, czy Hoepner, dowódcy czte­rech grup pan­cer­nych w ope­ra­cji „Barbarossa”, nie zapro­te­sto­wali, nie upo­mnieli się o Rommla, ani w roli dowódcy kor­pusu, czy choćby dywi­zji pan­cer­nej.

Operacja „Sonnenblume”

Taki kryp­to­nim otrzy­mał prze­rzut wojsk nie­miec­kich sił blo­ku­ją­cych do Libii. Już zgod­nie z tym pla­nem, dowódz­two otrzy­mał gen. por. Erwin Rommel, a jego sze­fem sztabu został płk Claus von dem Borne, narzu­cony mu jako były ofi­cer ope­ra­cyjny 3. DPanc. Dodajmy, że von dem Borne był ofi­ce­rem nie­miec­kiego Sztabu Generalnego (naj­zdol­niejsi ofi­ce­ro­wie zgod­nie z tra­dy­cją byli wybie­rani jako umowni „ofi­ce­ro­wie Sztabu Generalnego”, co miało gwa­ran­to­wać im dodat­kowe szko­le­nia, kursy i przy­śpie­szony awans), a Erwin Rommel swego czasu oblał egza­miny i ofi­ce­rem Sztabu Generalnego nie został.

W ramach ope­ra­cji „Sonnenblume” do Afryki miała zostać prze­rzu­cona 5. Dywizja Lekka stwo­rzona z pro­wi­zo­rycz­nej bry­gady wydzie­lo­nej z 3. DPanc oraz z dodat­ko­wych jed­no­stek. A także, nie wyzna­czona na razie, kolejna dywi­zja pan­cerna. Wybiegając nieco w przy­szłość warto odno­to­wać, że żadna z wal­czą­cych w Afryce Północnej nie­miec­kich for­ma­cji nie miała nigdy dokład­nie eta­to­wej orga­ni­za­cji i wypo­sa­że­nia. Przez cały ten czas, za wyjąt­kiem jed­no­stek prze­rzu­co­nych na prze­ło­mie 1942 i 1943 r. do Tunezji, każda dywi­zja miała impro­wi­zo­waną, nie­ty­pową orga­ni­za­cję.
11 lutego do połu­dnia gen. por. Erwin Rommel (wła­śnie otrzy­mał awans z gene­rała majora) spo­tkał się z Mussolinim w Rzymie, a po połu­dniu pole­ciał na Sycylię, na spo­tka­nie z gen. lot­nic­twa Hansem Geislerem. Mając uzgod­nione zasady współ­dzia­ła­nia, w tym także obiet­nice Mussoliniego odda­nia mu pod komendę wło­skich for­ma­cji szyb­kich (dywi­zji pan­cer­nej i zmo­to­ry­zo­wa­nej), Rommel pole­ciał do Libii 12 lutego 1941 r. W Libii na krótko poja­wił się też adiu­tant Hitlera, gen. mjr Rudolf Schmundt, by zorien­to­wać się w sytu­acji.

Pierwsze ele­menty logi­styczne, w tym dwie sek­cje trans­portu wody, mały ele­ment remon­towy i nie­wielka kolumna zaopa­trze­nia już do Libii dotarły. Ale jed­nostki bojowe były dopiero w dro­dze.
Parowiec Saalfeld przy­był do Trypolisu 14 lutego 1941 r. mając na pokła­dzie dwa pierw­sze pod­od­działy: 3. Batalion Rozpoznawczy i 39. Dywizjon Przeciwpancerny. Pierwszy z nich skła­dał się z dowódz­twa i sztabu (dwa dowód­cze SdKfz 263, pięć dowód­czych SdKfz 223), kom­pa­nii samo­cho­dów pan­cer­nych (plu­ton 8×8 – 3 radiowe SdKfz 232 i 3 stan­dar­dowe SdKfz 231, dwa plu­tony 4×4 – po 8 SdKfz 222), kom­pa­nii moto­cy­klo­wej (trzy plu­tony po 11 moto­cy­kli z koszem, dwa moto­cy­kle zwy­kłe i dwa samo­chody oso­bowo-tere­nowe) i kom­pa­nii broni cięż­kiej (plu­ton prze­ciw­pan­cerny z trzema arma­tami PaK 36 kal. 37 mm cią­gnione przez oso­bowo-tere­nowe samo­chody Horch 1A, plu­ton dział pie­choty z dwoma dzia­łami le.IG 18 kal. 75 mm L11,2 z takimi samymi cią­gni­kami, plu­ton sape­rów). Każdy z tych pod­od­dzia­łów miał ponadto pewną liczbę cię­ża­ró­wek, samo­cho­dów oso­bo­wych i moto­cy­kli w swo­ich ele­men­tach zabez­pie­cze­nia. Dywizjon prze­ciw­pan­cerny miał trzy kom­pa­nie po trzy plu­tony po cztery działa PaK 36 kal. 37 mm z cią­gni­kami Horch 1A oraz odpo­wied­nią liczbę pojaz­dów towa­rzy­szą­cych. W póź­niej­szym okre­sie, w 1942 r., każdy trzeci plu­ton kom­pa­nii prze­ciw­pan­cer­nej prze­zbro­jono w trzy armaty PaK 38 kal. 50 mm z cią­gni­kami pół­gą­sie­ni­co­wymi SdKfz 10.

Gen. por. Rommel przy­wi­tał obu dowód­ców wspo­mnia­nych pod­od­dzia­łów i dał im czas do rana 15 lutego na wyła­du­nek oraz osią­gnię­cie goto­wo­ści bojo­wej na brzegu. Natychmiast obie jed­nostki wyko­nały marsz do Syrty, mia­sta por­to­wego nad Zatoką Wielka Syrta, poło­żo­nego ponad 300 km na wschód od Trypolisu. Stąd oba pod­od­działy, jako pierw­sze ele­menty Sperrverband Libyen,
miały wejść do walki.

Mimo dłu­gich przy­go­to­wań, Niemcy nie mieli poję­cia co ich czeka w Afryce. Nie wie­dzieli nawet, jaki kamu­flaż będzie naj­lep­szy w Afryce Północnej. Służby zaopa­trze­nia nie miały odpo­wied­niej farby i wozy bojowe oraz inne pojazdy poje­chały w obo­wią­zu­ją­cym wów­czas, sza­rym kamu­flażu. Na miej­scu począt­kowo sma­ro­wano łaty na pojaz­dach ole­jem i posy­py­wano pia­skiem, kiedy olej wysechł, pia­sek się trzy­mał, pozo­sta­wia­jąc pia­skowe plamy na sza­rym tle. Dopiero póź­niej poja­wiło się cha­rak­te­ry­styczne żółto-brą­zowe malo­wa­nie (Dunkelgrau, RAL7021).
Podobnie było z wyży­wie­niem. Uważano, że ziem­niaki, chleb, masło i mar­ga­ryna nie mogą być uży­wane w gorą­cym, pustyn­nym kli­ma­cie. Pierwsze dwa pro­dukty jako łatwo psu­jące się, a dru­gie dwa – ze względu na roz­ta­pia­nie się. Dlatego ziem­niaki zastą­piono fasolą, a chleb – sucha­rami, do sma­ro­wa­nia zaś uży­wano oliwy z oli­wek. Problem był z kieł­basą (abso­lut­nie nie­do­pusz­czalna jak uznano), ale też z mię­sem. Stosowano też woło­winę w pusz­kach, a także wło­skie gotowe racje żyw­no­ściowe, coś w rodzaju dzi­siej­szych MRE – Meal Ready to Eat, czyli zestawy żywie­niowe dla żoł­nie­rzy. Oczywiście, o wiele bar­dziej pry­mi­tywne niż dziś, zawie­ra­jące m.in. suszone mięso albo pusz­ko­waną woło­winę.

Ponieważ racje te były ozna­czone liter­kami AM (Amministrazione Militare – admi­ni­stra­cja woj­skowa), to nie­mieccy żoł­nie­rze nazy­wali je Arsch der Mussolini (d… Mussoliniego), a sami Włosi – Arabo Mòrto (mar­twy Arab). Dieta była nato­miast uboga w warzywa i owoce, a zatem i w wita­miny, co dra­ma­tycz­nie osła­biało odpor­ność nie­miec­kich żoł­nie­rzy. Na przy­kład jesie­nią 1942 r. cho­ro­wało około 10 000 nie­miec­kich żoł­nie­rzy i ofi­ce­rów (dezyn­te­ria, żół­taczka, szkor­but, a na pew­nym eta­pie nawet mala­ria) z nieco ponad 48 000 sta­no­wią­cych stan oso­bowy DAK. Czyli jedna piąta sta­nów.

Umundurowanie począt­kowo wzo­ro­wano na nor­mal­nym umun­du­ro­wa­niu polo­wym Wehrmachtu w kolo­rze oliw­kowo-sza­rym, choć kurtki były lżej­sze i cień­sze. Szybko jed­nak oka­zało się, że spodnie są zbyt cia­sne i krę­pują ruchy. Na pustyni, a sta­wało się stop­niowo coraz cie­plej, żoł­nie­rze czę­sto obci­nali rękawy i nogawki spodni, two­rząc nie­prze­pi­sową, „tro­pi­kalną” wer­sję umun­du­ro­wa­nia. Dowódcy począt­kowo z tym wal­czyli, ska­le­cze­nia gołych nóg i ramion na pustyni bywały nie­bez­pieczne, szybko bowiem zanie­czysz­czały się pia­skiem i pyłem. Mimo to, sto­so­wano to krót­kie umun­du­ro­wa­nie przez całą kam­pa­nię afry­kań­ską. Ponadto, pod wpły­wem palą­cego afry­kań­skiego słońca mun­dury miały ten­den­cję do pło­wie­nia do koloru żółto-sza­rego, z począt­kowo oliw­ko­wego. Co cie­kawe, w DAK wszy­scy nie­za­leż­nie od stop­nia, nosili ten sam wzór mun­duru, róż­niący się tylko odzna­kami stop­nia.

Początkowo do tego umun­du­ro­wa­nia sto­so­wano duże kor­kowe hełmy, mające też chro­nić przed słoń­cem. Szybko oka­zało się, że w ogóle nie chro­nią one przed środ­kami bojo­wymi (poci­skami i odłam­kami), a ponadto są cięż­kie i nie­wy­god­nie. W ich miej­sce po pro­stu noszono lek­kie, wyso­kie czapki polowe. Później spro­wa­dzono sta­lowe hełmy, takie jakie sto­so­wano w Europie. Doskonałym ele­men­tem wypo­sa­że­nia oka­zały się być jedy­nie wyso­kie skó­rzane buty.

Kiedy w czerwcu 1942 r. Niemcy prze­jęli duże maga­zyny zaopa­trze­nia w Tobruku, zdo­byto też duże ilo­ści bry­tyj­skiego, bar­dzo wygod­nego umun­du­ro­wa­nia. Szybko je wyko­rzy­stano, naszy­wa­jąc wła­sne dys­tynk­cje i odznaki na bry­tyj­skie mun­dury i dość sze­roko je wyko­rzy­sty­wano. Teraz nie­miec­kich żoł­nie­rzy trudno było z daleka odróż­nić od bry­tyj­skich… Przy oka­zji do linii włą­czono też wiele zdo­bycz­nych pojaz­dów, ale na nich nama­lo­wano duże czarne krzyże, a na maskach lub na dachu czę­sto roz­wi­jano dużą czer­woną flagę ze swa­styką.

Niemieccy szta­bowcy przed wyru­sze­niem do Afryki wyobra­żali sobie, że pusty­nia to nie­koń­czące się morze piasz­czy­stych wydm. Część pustyni fak­tycz­nie tak wyglą­dała, choć ruchome pia­ski były z reguły nie­prze­jezdne, nawet dla pojaz­dów gąsie­ni­co­wych. Jednak więk­sza część to pusty­nia piasz­czy­sto-kamie­ni­sta albo wręcz kamie­ni­sta. Taka też była więk­szość dróg, które wydep­tały kara­wany koczu­ją­cej lud­no­ści arab­skiej i ber­ber­skiej. Szlaki te w róż­nym stop­niu nada­wały się do ruchu pojaz­dów woj­sko­wych, szcze­gól­nie koło­wych.

Jednak bar­dzo czę­sto były na nich ostre kamie­nie, które miały ten­den­cję do wbi­ja­nia się pomię­dzy bliź­nia­cze koła na tyl­nych osiach wielu nie­miec­kich cię­ża­ró­wek, szybko prze­bi­ja­jąc opony. Do końca kam­pa­nii wiele nie­miec­kich cię­ża­ró­wek miało bliź­nia­cze koła na tyl­nej osi i pro­blemu tego w zasa­dzie nie roz­wią­zano, choć na przy­kład więk­szość bry­tyj­skich cię­ża­ró­wek miało poje­dyn­cze koła, nie­które z opo­nami nisko­ci­śnie­nio­wymi.

Niemcy wyobra­żali sobie, że do dzia­łań w Afryce naj­bar­dziej nadaje się okres wio­senny i jesienny. Temperatury były wów­czas sto­sun­kowo umiar­ko­wane, a pora zimowa to w Afryce pora desz­czy, nie­raz ulew­nych. Większość dróg zamie­niała się wów­czas w błoto, a wio­sną na pustyni zaczy­nała rosnąć trawa, która zni­kała szybko w cie­plej­szych, bez­desz­czo­wych mie­sią­cach. W isto­cie jed­nak dzia­ła­nia pro­wa­dzono czę­sto cały rok, także latem mimo palą­cego upału. Natomiast wio­sną i jesie­nią wiały silne pustynne wia­try, szybko zamie­nia­jące się w burze pia­skowe – ham­sin. Te ostat­nie były bar­dzo dokucz­liwe, pia­sek bowiem dosta­wał się dosłow­nie wszę­dzie. Dla ludzi było to bar­dzo nie­kom­for­towe, ale gor­sze było dla sprzętu, który z cza­sem po takiej burzy trzeba było sta­ran­nie wyczy­ścić. W ogóle nie­miec­kie pojazdy bojowe i pomoc­ni­cze począt­kowo tra­fiły do Afryki bez żad­nych fil­trów pustyn­nych, co powo­do­wało bar­dzo przy­spie­szone zuży­cie sil­ni­ków. Później zaczęto mon­to­wać fil­try pustynne, co popra­wiło sytu­ację. Często były też pro­blemy z prze­grze­wa­niem się zespołu napę­do­wego, szcze­gól­nie w cza­sie jazdy pod górę.

W ogóle do dzia­łań nada­wała się jedy­nie pół­nocna część pustyni. Kilkanaście kilo­me­trów od wybrzeża morza koń­czyła się roślin­ność i z reguły zni­kały wszel­kie ludz­kie osie­dla, za wyjąt­kiem nie­wiel­kich oaz na pustyni, gdzie czę­sto krzy­żo­wały się wiel­błą­dowe szlaki, uży­wane też przez woj­ska jako drogi. Przez kolejne 50 – 60 km cią­gnęła się kamie­ni­sto-piasz­czy­sta pusty­nia, z reguły o twar­dej nawierzchni, którą pra­wie że można się było poru­szać w dowol­nym kie­runku. Były też na niej wzgó­rza i grzbiety, które w zasa­dzie nie dawały się poko­nać z uży­ciem pojaz­dów mecha­nicz­nych i trzeba je było omi­jać. Nawet czoł­gom na nie­które z nich ciężko było pod­je­chać. Dalej na połu­dnie, śred­nio około 80 km od wybrzeża, twarda nawierzch­nia koń­czyła się i prze­cho­dziła stop­niowo w lotne, nie­prze­jezdne pia­ski. Nawet czło­wiek z trud­no­ścią się po nich poru­szał. Tamtędy pro­wa­dziły nie­liczne ścieżki, wyko­rzy­sty­wane w zasa­dzie tylko przez bry­tyj­skich koman­do­sów z Long Range Desert Group, czy przez nie­liczne wło­skie jed­nostki spe­cjalne. Regularne woj­ska się tam nie zapusz­czały, bo moż­li­wo­ści ich ruchu w tym tere­nie spro­wa­dzały się nie­mal do zera.

Dlatego całą wojnę w Afryce Północnej toczono w owym pół­noc­nym pasie o śred­niej sze­ro­ko­ści 60 – 90 km (cza­sem mniej, bar­dzo rzadko wię­cej), opie­ra­jąc połu­dniowe skrzy­dło o ten nie­do­stępny teren. Wszystkie manewry spro­wa­dzały się do obszaru nad­mor­skiego, a dodat­kowo wzdłuż całego libij­skiego wybrzeża bie­gła szosa znana jako Via Balbia, naj­czę­ściej wyko­rzy­sty­wana przez dłu­gie kolumny zaopa­trze­niowe. Sieci kole­jo­wej nie­mal nie było, więc kolei w ogóle nie wyko­rzy­sty­wano.

W Afryce nie­mieccy dowódcy szybko się prze­ko­nali, że więk­szość terenu umoż­li­wia ruch nie w kolum­nach, ale w sze­ro­kiej ławie roz­wi­nię­tych pojaz­dów. W ten spo­sób zaczęto ugru­po­wy­wać pod­od­działy w swo­iste „pudełka”, z ele­men­tami roz­po­znaw­czymi z przodu, dalej roz­wi­nię­tymi czoł­gami, które posu­wały się też po bokach i z tyłu, w środku zaś umiesz­czano arty­le­rię prze­ciw­pan­cerną w przed­niej czę­ści, pie­chotę zmo­to­ry­zo­waną i dowódz­two w środku, dalej arty­le­rię polową, a na końcu ele­menty logi­styczne.

Walki na pustyni miały cha­rak­ter wysoce manew­rowy. Niemcy szybko wypra­co­wali tak­tykę, w ramach któ­rej wyru­szali do ataku zza linii ukry­tych armat prze­ciw­pan­cer­nych. Po pierw­szym star­ciu z bry­tyj­skimi czoł­gami, wła­sne czołgi szybko się wyco­fy­wały tuż za tę linię. Brytyjczycy nie mogli powstrzy­mać się od pościgu, pro­wa­dzo­nego w kawa­le­ryj­skim stylu, na dużej pręd­ko­ści. Ich czołgi były natych­miast dzie­siąt­ko­wane efek­tyw­nym ogniem armat prze­ciw­pan­cer­nych. Brytyjskie czołgi uzbro­jone w działa kal. 40 mm, mając wyłącz­nie poci­ski prze­ciw­pan­cerne, nie były w sta­nie sku­tecz­nie zwal­czać pozy­cji nie­miec­kich armat. Dumni syno­wie Albionu kil­ka­krot­nie się na to nabrali, dopiero kiedy przy­był gen. Bernard Montgomery, zaka­zał on sta­now­czo takich szarży. Ponadto w ugru­po­wa­nie bojowe bry­tyj­skich czoł­gów, które w mię­dzy­cza­sie uzbro­jono w efek­tyw­niej­sze 6‑funtówki kal. 57 mm, włą­czono działa samo­bieżne efek­tyw­nie nisz­czące pozy­cje nie­miec­kich armat prze­ciw­pan­cer­nych.

Ważna była też czę­sta obec­ność nie­miec­kich gene­ra­łów na pierw­szej linii frontu. Rommel oso­bi­ście dawał przy­kład, nie­kiedy nawet włą­cza­jąc się do oso­bi­stego prze­ję­cia dowo­dze­nia okre­ślo­nym bata­lio­nem w klu­czo­wych momen­tach walki. Inni gene­ra­ło­wie dowo­dzący DAK (kiedy Erwin Rommel został dowódcą grupy pan­cer­nej, a następ­nie armii pan­cer­nej) oraz dowo­dzący dywi­zjami, rów­nież czę­sto dowo­dzili z pierw­szej linii. Żołnierze to bar­dzo cenili, morale było wyso­kie. Ani Włosi, ani w więk­szo­ści Brytyjczycy tak nie robili, gene­ra­ło­wie dowo­dzili z bez­piecz­nych, odda­lo­nych od linii stycz­no­ści bojo­wej wojsk sta­no­wisk dowo­dze­nia.

Włoscy sojusz­nicy byli nato­miast słabo przy­go­to­wani do walk na pustyni. Ich dywi­zje w więk­szo­ści były pie­sze, miały nie­wy­star­cza­jącą ilość środ­ków trans­portu, a arty­le­ria pocho­dziła w znacz­nej czę­ści z okresu I wojny świa­to­wej. Ich wypo­sa­że­nie do dzia­łań na pustyni nie było impo­nu­jące, a woj­sko źle się na pustyni czuło, przy­go­to­wane raczej do sta­tycz­nej obrony w odpo­wied­nio przy­go­to­wa­nych obo­zach. Tajemnica ich klę­ski z 1940 r. pole­gała na tym, że wło­skie woj­sko nie miało jak ucie­kać przed bry­tyj­skim pan­cer­nym zago­nem i masowo pod­da­wało się, mając odciętą drogę wyco­fa­nia się. Do tego docho­dziły braki w łącz­no­ści i nie­umie­jętne dowo­dze­nie. Logistyka funk­cjo­no­wała, deli­kat­nie mówiąc, nie naj­le­piej. Efektywność wło­skiego sojusz­nika bar­dzo czę­sto dener­wo­wała Rommla, który w związku z tym czę­sto popa­dał w kon­flikt ze swo­imi wło­skimi prze­ło­żo­nymi.

W momen­cie przy­by­cia DAK do Afryki, Włosi mieli dwa kor­pusy armijne. X Korpus (gen. por. Mario Nuvoloni) miał dwie, czę­ściowo zmo­to­ry­zo­wane dywi­zje: 17. DP „Pavia” i 25. DP „Bologna”. XXI Korpus (gen. por. Enea Navarrini) miał 102. Dywizję Zmotoryzowaną „Trento”, 55. DP „Savona” i 60. DP „Sabratha”. Ponadto do dys­po­zy­cji była mocno prze­trze­biona 132. DPanc „Ariete”.

Pierwsze akcje bojowe

Kiedy tylko 3. Batalion Rozpoznawczy i 39. Dywizjon Przeciwpancerny zna­la­zły się w Syrcie, Rommel natych­miast posta­wił im pierw­sze zada­nie bojowe – prze­pro­wa­dze­nie roz­po­zna­nia w kie­runku odda­lo­nej o bli­sko 150 km miej­sco­wo­ści An-Naufalijja. 20 lutego oba pod­od­działy dotarły do An-Naufalijja i zajęły tę miej­sco­wość, nie napo­ty­ka­jąc nie­przy­ja­ciela. Dzień póź­niej nad­szedł roz­kaz z Berlina o zmia­nie nazwy „sił blo­ku­ją­cych” na Deutsches Afrikakorps. Miał on się skła­dać z 5. Dywizji Lekkiej i 15. Dywizji Pancernej.

Dowódca pierw­szej z nich, gen. mjr Johannes Streich, przy­był do Libii 24 lutego. Kolejny pod­od­dział 5. DLek, 8. Batalion Karabinów Maszynowych (8. bkm), wyła­do­wano w Trypolisie 27 lutego 1941 r. W jego dowódz­twie było 9 moto­cy­kli (2 z koszem), 4 samo­chody oso­bowo-tere­nowe (w tym jeden VW Kübelwagen) i dwie cię­ża­rówki oraz plu­ton łącz­no­ści z 9 samo­cho­dami oso­bowo-tere­no­wymi i dwoma moto­cy­klami. Miał dwa plu­tony moto­cy­klowe z 19 moto­cy­klami (13 z koszem), dwoma samo­cho­dami oso­bowo-tere­no­wymi i jedną pół­cię­ża­rówką w każ­dym, trzy kom­pa­nie kara­bi­nów maszy­no­wych z 10 moto­cy­klami (3 z koszem), 6 samo­cho­dami oso­bowo-tere­no­wymi i jedną pół­cię­ża­rówką w dowódz­twie każ­dej oraz z trzema plu­to­nami po cztery kara­biny maszy­nowe MG 34 kal. 7,92 mm, 5 moto­cy­kli (dwa z koszem), 6 samo­cho­dów oso­bowo-tere­no­wymi Horch 1A oraz plu­ton zaopa­trze­nia z 6 cię­ża­rów­kami, 2 samo­cho­dami oso­bowo-tere­no­wymi i 3 moto­cy­klami w każ­dej z kom­pa­nii. Ponadto były dwa plu­tony prze­ciw­pan­cerne po 3 armaty PaK 36 kal. 37 mm w każ­dym (wraz z odpo­wied­nią liczbą pojaz­dów), zmo­to­ry­zo­wany plu­ton moź­dzie­rzy (3 moź­dzie­rze kal. 81,4 mm i pojazdy) oraz plu­ton zaopa­trze­nia podobny do tego w każ­dej z kom­pa­nii. Pomimo dys­po­no­wa­nia 36 kara­bi­nami maszy­no­wymi MG 34, bata­lion miał też kil­ku­set pie­chu­rów, był więc w isto­cie bata­lio­nem pie­choty zmo­to­ry­zo­wa­nej.

1 marca 8. bkm wyru­szył do An-Naufalijja, by dołą­czyć do pozo­sta­łych dwóch pod­od­dzia­łów, a 11 marca w Trypolisie zaczął się wyła­du­nek trzonu 5. DLek – 5. Pułku Pancernego. Miał on sek­cję dowo­dze­nia (m.in. trzy PzBewg III), dwa plu­tony czoł­gów lek­kich w dowódz­twie (po 3 PzKpfw I i 2 PzKpfw II), kom­pa­nię remon­towo-ewa­ku­acyjną i dwa bata­liony pan­cerne. W każ­dym z nich było dowódz­two (2 PzBewg I i jeden PzKpfw II), plu­ton czoł­gów lek­kich (2 PzKpfw I i 3 PzKpfw II), dwie kom­pa­nie czoł­gów lek­kich po dwa plu­tony czoł­gów lek­kich (2 PzKpfw I i 3 PzKpfw II) i dwa plu­tony czoł­gów śred­nich (po 5 PzKpfw III) i kom­pa­nia czoł­gów śred­nich z plu­to­nem czoł­gów lek­kich (2 PzKpfw I i 3 PzKpfw II) i dwoma plu­to­nami czoł­gów śred­nich (po 5 PzKpfw IV). Faktyczny stan pułku (wraz z nie­wielką rezerwą czoł­gów) to 25 PzKpfw I, 45 PzKpfw II, 71 PzKpfw III (wszyst­kie z arma­tami kal. 50 mm), 20 PzKpfw IV i sie­dem czoł­gów dowód­czych.

Ponieważ Brytyjczycy skie­ro­wali część swo­ich sił z Afryki do Grecji, na wia­do­mość o poja­wie­niu się sil­niej­szego prze­ciw­nika, zaczęli się stop­niowo wyco­fy­wać z Cyrenajki. Tymczasem 23 marca Rommel wysłał 3. Batalion Rozpoznawczy, by zajął El Agheilę (Al Ukalję). Tego samego wie­czoru bata­lion wyru­szył, a jego kom­pa­nia moto­cy­klowa pode­szła do bry­tyj­skich pozy­cji od pół­noc­nego zachodu, a samo­chody pan­cerne i reszta bata­lionu – od połu­dnio­wego zachodu. Nad ranem cały bata­lion zaata­ko­wał El Agheilę, uzy­sku­jąc zasko­cze­nie. Po krót­kiej walce pozy­cja została zdo­byta a mia­steczko zajęte, austra­lij­scy żoł­nie­rze z nie­wiel­kiego gar­ni­zonu wyco­fali się na wschód. Rommel nie poprze­stał na tym i natych­miast naka­zał pościg do Mersa el Brega (Marsá al-Burayqa). Miasteczko to, 30 km na wschód od El Agheili, leżało mię­dzy wybrze­żem, a sło­nymi bagnami, sta­no­wiło więc prze­wę­że­nie w nada­ją­cym się do walki obsza­rze. Rommel spo­dzie­wał się tu więc sil­nego oporu Brytyjczyków. Jednak 30 marca do El Agheili zdo­łała podejść tylko część czoł­gów z 5. ppanc, mogąca wzmoc­nić trzy wcze­śniej wspo­mniane pod­od­działy 5. DLek.
Pierwszy atak Niemców został odparty, głów­nie ogniem arty­le­rii. Jednak gen. Streich wezwał dowódcę 8. bkm i naka­zał mu wraz z zapad­nię­ciem ciem­no­ści przej­ście na lewe skrzy­dło, sta­ra­jąc się zaata­ko­wać pozy­cje pod Mersa el Brega od strony wybrzeża. Batalion kara­bi­nów maszy­no­wych wyru­szył po zmroku i wkrótce odkryto, że kilka kilo­me­trów od szosy Via Balbia bry­tyj­skie okopy się koń­czą. Niemieccy pie­chu­rzy obe­szli te okopy od pół­nocy i zna­leźli się za nimi. Rozgorzała krótka, zacięta walka. Atak czę­ści 5. Pułku Pancernego od czoła spo­wo­do­wał wyco­fa­nie się bry­tyj­skich wojsk. Krytyczna pozy­cja pod Mersa el Brega do 1 kwiet­nia została zdo­byta. Zmotoryzowany 8. bkm ruszył za Brytyjczykami w pościg i do zmroku dotarł na odle­głość 35 km na wschód od Mersa el Brega, kiedy zatrzy­mał go ogień bry­tyj­skiej arty­le­rii.

W tym cza­sie, do ele­men­tów 5. Dywizji Lekkiej dołą­czył kolejny pod­od­dział, 1. Dywizjon 75. Pułku Artylerii Zmotoryzowanej. Miał on w swoim skła­dzie trzy bate­rie z łącz­nie 12 hau­bi­cami LeH 18 kal. 105 mm holo­wane przez cią­gniki pół­gą­sie­ni­cowe SdKfz 7. Właśnie teraz ten dywi­zjon włą­czono do walki, 2 kwiet­nia rano. Brytyjską obronę udało się prze­ła­mać i nie­miec­kie pod­od­działy zatrzy­mały się dopiero przy polach mino­wych pod Agedabia (Adżdabija).

Tego dnia doszło też do pierw­szego star­cia nie­miec­kich sił pan­cer­nych z bry­tyj­skimi czoł­gami. Elementy bry­tyj­skiej 2. DPanc ukryły się za wydmami, na połu­dnie od Via Balbia. Wykryło je tam roz­po­zna­nie lot­ni­cze. Na ich spo­tka­nie ruszyły czołgi bata­lionu z 5. ppanc. Wkrótce napo­tkano czołgi A13 Cruiser Mk IV z 3. BPanc z 2. Dywizji Pancernej. Po krót­kiej walce bry­tyj­skie czołgi wyco­fały się, Niemcy mieli trzy uszko­dzone wozy. W każ­dym razie nie­bez­pie­czeń­stwo ataku ze skrzy­dła zostało zaże­gnane. Agedabia też została zdo­byta pod wie­czór 2 kwiet­nia przez 8. bkm i 39. dppanc. W ślad za Niemcami podą­żały wło­ska 132. DPanc „Ariete” i 27. DP „Brescia” (czę­ściowo zmo­to­ry­zo­wana). Konsolidowały one zdo­by­cze i orga­ni­zo­wały osłonę nie­zwy­kle
waż­nej szosy Via Balbia.

Agedabia leży ok. 12 km od wybrzeża, ale przy samym rogu Zatoki Wielka Syrta. Dlatego wybrzeże skręca tu zde­cy­do­wa­nie na pół­noc, w kie­runku mia­sta por­to­wego Bengazi leżą­cego na samym skraju zatoki. W tym wła­śnie kie­runku wyco­fały się bry­tyj­skie woj­ska. W ślad za nimi ruszył 3. brozp, który już w ciągu dnia 2 kwiet­nia omi­nął bry­tyj­ską obronę w Agedabia od strony wybrzeża mor­skiego (od pół­noc­nego zachodu). Po dro­dze doszło do star­cia z bry­tyj­skimi samo­cho­dami pan­cer­nymi, ale i te, po krót­kiej walce, wyco­fały się.

Tymczasem główne siły 5. DLek Rommel skie­ro­wał nie na pół­noc, wzdłuż wybrzeża, ale drogą przez pusty­nię na pół­nocny wschód, w kie­runku poło­żo­nej na połu­dnie od Derny (Darny) miej­sco­wo­ści Mechili (Al-Machili) i dalej do samej Derny. Erwin Rommel słusz­nie zało­żył, że Brytyjczycy będą się wyco­fy­wali dłuż­szą, ale pewną drogą Via Balbia wzdłuż wybrzeża, naj­pierw na pół­noc do Bengazi, a następ­nie na wschód, do Derny. Dlatego posta­no­wił wysłać 5. DLek skró­tem drogą przez pusty­nię, na pół­nocny wschód. Miał nadzieję na odcię­cie bry­tyj­skich wojsk w tym rejo­nie. Nie jest to jed­nak takie pro­ste, bo do Derny było pra­wie 650 km. Po dro­dze nie było żad­nych osie­dli, żad­nej oazy. Gdyby dywi­zja utknęła w trak­cie mar­szu i gdyby skoń­czyły się zapasy wody, cały jej stan oso­bowy byłby ska­zany na zagładę. Ryzyko było olbrzy­mie. A gdyby droga oka­zała się nie­prze­jezdna? A gdyby pod­od­działy pogu­biły się w tere­nie pozba­wio­nym punk­tów orien­ta­cyj­nych?

A prze­cież Niemcy korzy­stali z wło­skich, bar­dzo nie­do­kład­nych map. Brytyjskie mapy były o wiele dokład­niej­sze i nie­zwy­kle w Deutsches Afrikakorps cenione. W dodatku służby zaopa­trze­nia DAK wydały jesz­cze jedno ostrze­że­nie: będzie pro­blem z pęka­ją­cymi na kamie­niach opo­nami, zwłasz­cza w cię­ża­rów­kach. A Włosi wydali inne – wzdłuż drogi w kie­runku Mechili wyco­fu­jąc się w 1940 r., wło­skie woj­ska usta­wiły wiele min…

Rommel nie prze­jął się tym, oso­bi­ście obej­rzał drogę lecąc swoim samo­lo­tem Fi 156 Storch i uznał, że prze­marsz jest moż­liwy. Nakazał 5. DLek ruszyć w kie­runku Mechili i dalej do Derny. Tyle, że kolumna dywi­zji (5. ppanc, 8. bkm, 39. dppanc, 1. da z 75. pa, służby zaopa­trze­nia), zatrzy­mała się led­wie 20 km od Mersa el Brega. Natychmiast poja­wił się Rommel. Okazało się, że pojazdy już nie mają paliwa. Kazał on roz­ła­do­wać wszyst­kie cię­ża­rówki z całej kolumny i ode­słać je do Trypolisu po paliwo. Około 1000 km!

Już 4 kwiet­nia cię­ża­rówki wró­ciły z pali­wem i kolumna ruszyła. Zaraz potem kilka pojaz­dów wyle­ciało na minach, ale mimo to marsz kon­ty­nu­owano. Nieco dalej pojazdy kołowe zaczęły grzę­znąć w pia­sku. Wkrótce kolumna znów sta­nęła. Do przodu wysu­nięto cią­gniki pół­gą­sie­ni­cowe, które powoli zaczęły wycią­gać pojazdy, które utknęły. Dopiero w połu­dnie, 5 kwiet­nia czo­łówka kolumny dotarła do miej­sca 20 km przed Mechili. Znów zatrzy­mano się z braku paliwa, w roz­cią­gnię­tej for­ma­cji, w miarę jak pojazdy zatrzy­my­wały się z pustymi zbior­ni­kami. Próba choć czę­ścio­wego zaopa­trze­nia kolumny w paliwo z powie­trza, skoń­czyła się szyb­kim znisz­cze­niem dwóch, trzy­sil­ni­ko­wych samo­lo­tów trans­por­to­wych Ju 52, które wylą­do­wały na dnie wyschnię­tego sło­nego jeziora, zostały zaraz zaata­ko­wane przez bry­tyj­skie myśliwce, ostrze­lane i pod­pa­lone. 5. Dywizja Lekka efek­tyw­nie utknęła, przy­naj­mniej na razie.

Jak się oka­zało, Rommel prze­wi­dział to. Dlatego jedna kom­pa­nię z 8. bkm, jedną z 39. dppanc i kom­pa­nię sape­rów, zaopa­trzył w dużą ilość paliwa i wysłał drogą z Agedabia (Adżdabija) drogą nieco bar­dziej na pół­noc, ale bie­gnącą wprost do Derny. Grupa ta, pod oso­bi­stym dowódz­twem dowódcy 8. bkm, mjr. Gustava Ponatha, miała do poko­na­nia krót­szą drogę, bar­dziej „na skróty” – około 450 km. W zasa­dzie grupa nie poru­szała się drogą, a nie­mal przez otwarty teren pustyni. Mjr Ponath musiał pole­gać głów­nie na kom­pa­sie, nie mając innych punk­tów orien­ta­cyj­nych. Dla całej 5. Dywizji Lekkiej, nawet według Rommla, droga ta była zbyt ryzy­kowna. Kiedy 5 kwiet­nia 1941 r. grupa bata­lio­nowa mjr. Ponatha dotarła do miej­sca zna­nego jako Bir ban Gania, na kawałku rów­nego twar­dego terenu cze­kały już dwa samo­loty trans­por­towe Ju 52 z pali­wem, jakie zdo­łały tu wylą­do­wać. Spod skrzy­dła jed­nego z nich, wyło­nił się… Rommel!

Po uzu­peł­nie­niu paliwa, ruszono dalej. Już po 30 km mar­szu tra­fiono na pole minowe. Stracono kilka pojaz­dów, kilku zabi­tych i ran­nych, mimo tu udało się poma­sze­ro­wać dalej. 6 kwiet­nia nad kolumną poja­wił się Fi 156 Storch, który wylą­do­wał w pobliżu. Oczywiście, wysiadł z niego gen. por. Erwin Rommel, cały czas moni­to­ru­jąc postępy prze­miesz­cza­nia się wojsk. Nakazał marsz na Mechili, by stąd, już drogą, ruszyć do Derny. W rejon Mechili dotarło tylko sześć pojaz­dów, pozo­stałe bowiem utknęły w pia­sku i usi­ło­wano je wydo­być. Teraz Rommel naka­zał obejść Mechili i ruszyć wprost na Dernę. Całość bata­lio­no­wej grupy bojo­wej zbie­rała się stop­niowo w rejo­nie na pół­noc od Mechili, ale w pew­nej odle­gło­ści od Derny zatrzy­mano się z braku paliwa.

Wydawało się, że to koniec mar­szu. Tymczasem poja­wił się bry­tyj­ski kon­wój cię­ża­ró­wek, który zna­lazł się w złym miej­scu i złym cza­sie. Zaskoczonych Brytyjczyków wzięto do nie­woli bez walki. Zebrano 244 jeń­ców, w tym czte­rech ofi­ce­rów. Brytyjskie cię­ża­rówki były wypeł­nione pali­wem, wodą i innymi dobrami. Wykorzystano nie tylko to wszystko, ale też i zdo­byte cię­ża­rówki. Tuż przed Derną zdo­byto kolejny kon­wój, zło­żony z około 100 cię­ża­ró­wek. Znów wzięto do nie­woli mniej wię­cej 200 jeń­ców. Nie miał ich jed­nak kto pil­no­wać, więc po ode­bra­niu broni, Brytyjczycy zostali zwol­nieni.

W nocy z 6 na 7 kwiet­nia bata­lio­nowa grupa bojowa dotarła pod samą Dernę, a następ­nego dnia w jej ręce wpa­dło dwóch naj­cen­niej­szych jeń­ców. Byli to gen. por Richard O’Connor i gen. por. Philip Neame, któ­rzy zabłą­dzili w ciem­no­ściach i tra­fili przy­pad­kowo pod Dernę, nawet nie wie­dząc, że są tu już nie­miec­kie woj­ska. Pierwszy z nich miał objąć dowódz­two sił bry­tyj­skich w Cyrenajce, a drugi je zdać. Teraz obaj zna­leźli się w nie­woli, tra­fia­jąc do obozu jeniec­kiego we Włoszech, z któ­rego uwol­niono ich w grud­niu 1943 r. Gen. por. O’Connor objął póź­niej dowódz­two kor­pusu, któ­rym dowo­dził w Europie Zachodniej w latach 1944 – 1945, a dla gen. Neame nie zna­le­ziono zatrud­nie­nia, choć pozo­stał w służ­bie czyn­nej do końca wojny. Teraz
jed­nak byli w rękach Niemców.

Mimo tej cen­nej zdo­by­czy, 7 kwiet­nia nie udało się zdo­być Derny, nie­miecki bata­lion był zbyt słaby. Kolejna próba pod­jęta następ­nego dnia, przy­nio­sła jed­nak nie­spo­dzie­wany suk­ces, Derna została zdo­byta przez słabe siły mjr. Ponatha (awan­so­wa­nego zaraz na pod­puł­kow­nika). Potrzebowała jed­nak wzmoc­nie­nia, a 5. Dywizja Lekka wciąż była unie­ru­cho­miona w rejo­nie Mechili. Tymczasem do Mechili dotarł zmo­to­ry­zo­wany bata­lion wło­skiej pie­choty oraz następny pod­od­dział 5. DLek – 606. Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej, mający w swoim skła­dzie trzy kom­pa­nie po trzy plu­tony z czte­rema samo­bież­nymi dzia­łami SdKfz10/4 (poje­dyn­cza armata prze­ciw­lot­ni­cza kal. 20 mm na trans­por­te­rze pół­gą­sie­ni­co­wym), razem 36 takich dział oraz wiele pojaz­dów towa­rzy­szą­cych. Kiedy teraz bry­tyj­skie myśliwce znów usi­ło­wały ostrze­lać Ju 52 lądu­jące z pali­wem, przy­wi­tał je gęsty ogień prze­ciw­lot­ni­czy. Jeden z bry­tyj­skich myśliw­ców zestrze­lono.
Niedługo potem cała 5. Dywizja Lekka zaczęła się stop­niowo zbie­rać tuż pod Mechili, kiedy dwa dni wcze­śniej do roz­pro­szo­nych wozów dotarła kolumna zaopa­trze­niowa z pali­wem i wodą. Dopiero 8 kwiet­nia udało się zdo­być Mechili bro­nioną przez indyj­ską 3. Brygadę Zmotoryzowaną, tra­cąc przy tym dwa czołgi PzKpfw III i jeden PzKpfw IV. Do tego momentu bry­tyj­skie woj­ska w więk­szo­ści zdo­łały się wyco­fać na wschód, obcho­dząc słaby nie­miecki poste­ru­nek w Dernie, więc Rommel pod­jął nową decy­zję – więk­szość 5. DLek skie­ro­wać wprost na poło­żony dalej na wschód Tobruk. Bardzo potrze­bo­wał tego waż­nego portu, bo woże­nie zaopa­trze­nia na odle­głość bli­sko 1500 km z Trypolisu, oka­zało się być zmorą. Tymczasem Włosi posu­wa­jący się Via Balbia za 3. Batalionem Rozpoznawczym zdo­łali zająć opusz­czone przez Brytyjczyków Bengazi, ale port ten w ogra­ni­czo­nym stop­niu nada­wał się do wyko­rzy­sta­nia. Wiosną i latem 1941 r. wyła­do­wy­wano tu około 600 – 750 ton zaopa­trze­nia dzien­nie, a w Trypolisie śred­nio 1500 ton dzien­nie. W tej sytu­acji, przy­dałby się jesz­cze Tobruk, który wraz z Bengazi pozwo­liłby dostar­czać zaopa­trze­nie bli­żej frontu. Inna sprawa, że droga mor­ska do Trypolisu była bez­piecz­niej­sza, niż do Bengazi, bli­żej bry­tyj­skiej bazy mor­skiej w Aleksandrii.

Pierwsza porażka – Tobruk

Nie tra­cąc czasu gen. por. Rommel wysłał grupę bojową (Kampfgruppe, KG) zło­żoną z 3. Batalionu Rozpoznawczego i 8. Batalionu Karabinów Maszynowych, powie­rza­jąc jej dowódz­two gen. por. Heinrichowi von Prittwitz, przy­by­łemu już do Afryki dowódcy 15. Dywizji Pancernej, która wciąż wyła­do­wy­wała się w Trypolisie. 9 kwiet­nia grupa ta bez­zwłocz­nie ruszyła w kie­runku Tobruku. Po wyko­na­niu nie­zbęd­nych obsług tech­nicz­nych, uzu­peł­nie­niu paliwa i amu­ni­cji, w ślad za nią w kie­runku Tmimi (At-Tamimi), wzdłuż Via Balbia ruszył też 5. Pułk Pancerny (płk Herbert Olbrich), około 60 km na wschód od Derny. Tymczasem KG von Prittwitz dotarła do Acromy, zale­d­wie 30 km na zachód od Tobruku.

Miasto było dobrze ufor­ty­fi­ko­wane, jesz­cze przez Włochów, począw­szy od 1935 r. Na podej­ściach do Tobruku w pro­mie­niu 15 km była długa na 54 km (w obwo­dzie pół­kola) linia 128 umoc­nień, z pierw­szą linią i cof­niętą o 600 m drugą linią polo­wych umoc­nień. Całość została wzmoc­niona zasie­kami z drutu kol­cza­stego, polami mino­wymi i rowami prze­ciw­pan­cer­nymi. W dodatku na linii umoc­nień wyko­rzy­stano natu­ralne wzgó­rza o wyso­ko­ści 140 do 160 m nad pozio­mem morza i nisko poło­żo­nego terenu wokół. Obronę twier­dzy Tobruk zor­ga­ni­zo­wano w opar­ciu o kom­pletną austra­lij­ską 9. Dywizję Piechoty (trzy bry­gady, pułk arty­le­rii polo­wej), pozo­sta­ło­ści indyj­skiej 3. Brygady Zmotoryzowanej oraz bry­tyj­ską 3. Brygadę Pancerną z 60 spraw­nymi czoł­gami.

9 kwiet­nia 8. bkm został na chwilę zatrzy­many w rejo­nie El Gazala (Ajn al-Ghazala), 60 km na zachód od Tobruku, ale wkrótce KG von Prittwitz ruszyła dalej. Za nią posu­wał się 5. ppanc, a za nim wło­skie 102. DZmot „Trento” i 27. DP „Brescia”. 10 kwiet­nia Rommel wydał roz­kaz do ataku na twier­dzę Tobruk. Elementy 5. Dywizji Lekkiej miały obejść bry­tyj­ską obronę od połu­dnia i zaata­ko­wać Tobruk od połu­dnio­wego wschodu, a siły wło­skie – od zachodu. Po ele­men­tach 5. DLek, pierw­sza pod Tobruk przy­była zmo­to­ry­zo­wana część 27. DP „Brescia”, którą fak­tycz­nie dowo­dził nie­miecki doradca wło­skiego dowódcy, gen. mjr Heinrich Kirchheim. Zaraz potem austra­lij­ska bate­ria arty­le­rii polo­wej tra­fiła VW 82 Kübelwagen któ­rym jechał gen. mjr Heinrich von Prittwitz und Gaffron, był to pierw­szy nie­miecki gene­rał, który zgi­nął w Afryce Północnej. Jego 15. DPanc nie zdą­żyła jesz­cze wziąć udziału w wal­kach, a już stra­ciła dowódcę.

Niedługo potem austra­lij­ski ogień przy­gwoź­dził też pie­chu­rów z 8. bkm, któ­rzy pod ogniem arty­le­rii ode­słali swoje pojazdy do tyłu, na bez­pieczną odle­głość i na pie­szo usi­ło­wali obejść obronę od połu­dnia. Mimo wspar­cia dywi­zjonu nie­miec­kiej arty­le­rii, bata­lion nie był w sta­nie kon­ty­nu­ować swo­jego mar­szu. 11 kwiet­nia przy­był drugi, iden­tyczny bata­lion, który stop­niowo masze­ro­wał aż z Trypolisu – 2. Batalion Karabinów Maszynowych (15. DPanc). To wła­śnie te dwa bata­liony i trzy kom­pa­nie sape­rów przy­dzie­lone do nich, utwo­rzyły razem póź­niej­szy 200. Pułk Zmotoryzowany 5. Dywizji Lekkiej, drugi główny ele­ment bojowy obok 5. Pułku Pancernego. Dowodzenie cało­ści sił nie­miec­kich pod Tobrukiem, po śmierci gen. mjr. von Prittwitza, objął gen. mjr Johannes Streich.
11 kwiet­nia po połu­dniu roz­po­czął się atak 5. ppanc (który miał jed­nak tylko 20 spraw­nych czoł­gów pod Tobrukiem) i 8. bkm. Ten ostatni miał nie­pełny stan około 500 ludzi, ponie­waż od 1 kwiet­nia stra­cił 27 zabi­tych, 81 ran­nych, 13 zagi­nio­nych i 80 powa­lo­nych cho­ro­bami. Ci ostatni cier­pieli głów­nie z powodu dezyn­te­rii, która była spo­wo­do­wana sła­bymi warun­kami higie­nicz­nymi. W dodatku, Niemcy w prze­ci­wień­stwie do Brytyjczyków, któ­rzy przy­kła­dali dużą wagę do budowy kry­tych latryn polo­wych, zała­twiali się do otwar­tych dołów, skąd liczne muchy roz­no­siły groźne zarazki.

Mimo wspar­cia nowo przy­by­łego, kor­pu­śnego I. Dywizjonu 18. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej Luftwaffe, natar­cie zała­mało się, czołgi bowiem natra­fiły na rów prze­ciw­pan­cerny
i nie mogły dalej wspie­rać natar­cia. Wspomniany dywi­zjon miał trzy bate­rie po cztery armaty Flak 18 kal. 88 mm, holo­wane pół­gą­sie­ni­co­wymi cią­gni­kami SdKfz 7, wraz z odpo­wied­nią liczbą pojaz­dów towa­rzy­szą­cych (np. po 20 cię­ża­ró­wek w każ­dej bate­rii), a także dwie bate­rie po sześć armat Flak 38 kal. 20 mm w każ­dej, razem po 12 dział obu typów. Dywizjon ten póź­niej przy­dzie­lono prak­tycz­nie na stałe do 15. DPanc, a do 5. DLek (wkrótce 21. DPanc) tra­fił znacz­nie póź­niej podobny I. Dywizjon 33. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, mający nieco inną orga­ni­za­cję: trzy bate­rie po dwie armaty Flak 38 kal. 20 mm holo­wane przez samo­chody Horch 1A i cztery armaty Flak 18 kal. 88 mm, holo­wane pół­gą­sie­ni­co­wymi cią­gni­kami SdKfz 7, razem 6 Flak 38
kal. 20 mm i 12 FlaK 18 kal. 88 mm.

13 kwiet­nia pod­jęto ponowny atak, przy wspar­ciu dywi­zjonu arty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej, który szybko stra­cił dwa działka kal. 20 mm, strze­la­jące do celów naziem­nych. Jednak cięż­sze armaty Flak 18 kal. 88 mm pomo­gły zli­kwi­do­wać kilka pozy­cji austra­lij­skiej arty­le­rii. Atak jed­nak znów skoń­czył się nie­po­wo­dze­niem, a w dodatku dal­szych strat przy­spo­rzył austra­lij­ski kontr­atak. Do rana 14 kwiet­nia 8. bkm miał 40 zabi­tych.

Nad ranem przy­była też inna kor­pu­śna jed­nostka, przy­dzie­lona do 5. Dywizji Lekkiej – 605. Dywizjon Artylerii Przeciwpancernej. W odróż­nie­niu od holo­wa­nych armat w orga­nicz­nym 39. dppanc, miał on cztery kom­pa­nie po 9 samo­bież­nych dział Panzerjager I z cze­skimi arma­tami kal. 47 mm, razem 27 takich wozów. Natarcie w Wielkanocną nie­dzielę, 14 kwiet­nia wsparł też 5. Pułk Pancerny, który zdo­łał wysta­wić już 38 czoł­gów. W wyniku ataku 8. bkm został zdzie­siąt­ko­wany. Aż 168 jego ofi­ce­rów i żoł­nie­rzy dostało się do austra­lij­skiej nie­woli. Wielu pole­gło, w tym ppłk Gustav Ponath, dowódca pod­od­działu. Z całego bata­lionu liczą­cego około 700 ludzi zdol­nych do walki po nie­miec­kiej stro­nie pozo­stało jedy­nie 112. Z kolei 5. ppanc stra­cił w walce aż 17 czoł­gów. 16 kwiet­nia rezul­tatu nie przy­niósł też atak czę­ści wło­skiej 132. Dywizji Pancernej „Ariete”.

17 kwiet­nia pod Tobruk przy­był pierw­szy ele­ment bojowy wyła­do­wy­wa­nej 15. DPanc – 15. Batalion Motocyklowy. Miał on trzy kom­pa­nie moto­cy­klowe po 178 ludzi na 46 moto­cy­klach z wóz­kiem i 11 moto­cy­klach bez wózka oraz 16 samo­cho­dach róż­nych typów. W kom­pa­nii było też 13 kara­bi­nów maszy­no­wych MG 34 kal. 7,92 mm oraz trzy moź­dzie­rze kal. 50 mm. Czwarta kom­pa­nia była kom­pa­nią kara­bi­nów maszy­no­wych z dwoma plu­to­nami kara­bi­nów maszy­no­wych (razem 16 MG 34 kal. 7,92 mm) oraz plu­to­nem moź­dzie­rzy (dwa moź­dzie­rze kal. 81,4 mm), z nieco więk­szą liczbą samo­cho­dów i mniej­szą moto­cy­kli, a piąta kom­pa­nia była kom­pa­nią ciężką, ze 190 ludźmi, plu­to­nem sape­rów, plu­to­nem dział pie­choty (2 LeIG 18 kal. 75 mm holo­wane przez samo­chody Horch 1A) i plu­to­nem prze­ciw­pan­cer­nym (3 PaK 36 kal. 37 mm holo­wane Horchami 1A).

Kiedy jed­nak do 18 kwiet­nia kolejne próby zdo­by­cia Tobruku nie przy­nio­sły rezul­tatu, Rommel w końcu prze­stał bić głową w mur i posta­no­wił pocze­kać na przy­by­cie więk­szej czę­ści 15. Dywizji Pancernej, któ­rej dowódcą był teraz płk (wkrótce gen. mjr) Hans-Karl Freiherr von Esebeck. Tymczasem, mimo pro­blemu pod Tobrukiem, gen. por. Rommel posta­no­wił wysłać 3. brozp, I./33. paplot, 15. bmot (trzy kom­pa­nie moto­cy­klowe) oraz 33. dppanc z 15. DPanc (orga­ni­za­cja nieco inna niż w przy­padku 39. dppanc, miał on bowiem obok dwóch kom­pa­nii holo­wa­nych armat prze­ciw­pan­cer­nych PaK 36 kal. 37 mm po 12 dział także kom­pa­nię dział samo­bież­nych Panzerjager I kal. 47 mm z 9 dzia­łami) w kie­runku Fort Capuzzo, małej wło­skiej kolo­nii leżą­cej
przy samej gra­nicy z Egiptem.

Celem było roz­po­zna­nie prze­ciw­nika walką, przed dal­szym ata­kiem w kie­runku Kanału Sueskiego, który Rommel posta­no­wił zdo­być za wszelką cenę. Całością tej grupy dowo­dził płk Maximilian von Herff, dowódca 115. Pułku Zmotoryzowanego z 15. DPanc i dla­tego impro­wi­zo­wany oddział otrzy­mał nazwę KG von Herff. Ciekawostką jest to, że płk von Herff na początku 1942 r. wró­cił do Europy i prze­szedł do Waffen SS, wal­cząc m.in. z powsta­niem w Getcie Warszawskim. W SS dosłu­żył się stop­nia obe­rgrup­pen­füh­rer (trzy­gwiazd­kowy gene­rał). Zmarł w obo­zie jeniec­kim w 1945 r.
4. i 5. Kompania z Kradschützen-Bataillon 15 (15. bmot), które przy­były póź­niej, zaan­ga­żo­wano dla odmiany w wal­kach o Tobruk. Tymczasem Kampfgruppe von Herff zajęła Bardię i 19 kwiet­nia Fort Capuzzo, umac­niają się tam. 24 kwiet­nia doko­nano wypadu do płotu gra­nicz­nego pomię­dzy Libią a Egiptem, ale silny ogień Brytyjczyków zmu­sił Niemców do wyco­fa­nia się do Fort Capuzzo. Kiedy jed­nak 27 kwiet­nia Brytyjczycy wyco­fali się, von Herff zajął pozy­cje obronne od Sidi Omar do prze­łę­czy Halfaya, już po egip­skiej stro­nie. Do grupy bojo­wej KG von Herff zdo­łano też dosłać nie­wielki wło­ski pod­od­dział, w tym bate­rię arty­le­rii polo­wej.

27 kwiet­nia do Afryki przy­był gen. por. Paulus, wów­czas kwa­ter­mistrz OKH, mający nad­zo­ro­wać jak naj­szyb­szy prze­rzut całej 15. DPanc do Afryki. Aby ten pro­ces przy­śpie­szyć, posta­no­wiono wyko­rzy­stać dwie grupy trans­por­towe Ju 52 do prze­rzutu pie­chu­rów dywi­zji z Włoch do Derny. Już 28 kwiet­nia pod Tobruk dotarł I. Batalion ze 115. Pułku Zmotoryzowanego 15. DPanc oraz jej 33. Batalion Saperów. Tego dnia pod­jęto kolejną próbę szturmu Tobruku, znów zakoń­czoną nie­po­wo­dze­niem. Równocześnie jed­nak pod to mia­sto kie­ro­wano dal­sze uzu­peł­nie­nia, w tym świe­żych żoł­nie­rzy do odbu­do­wa­nia 8. bkm, jed­nego z dwóch bata­lio­nów two­rzą­cych 200. pzmot (płk Gerhard Graf von Schwerin Aufstellung) z 5. Dywizji Lekkiej. Kolejne ataki prze­rwano jed­nak 1 maja.
Sytuacja zaczęła się jed­nak kom­pli­ko­wać w rejo­nie Przełęczy Halfaya. Teraz, po ścią­gnię­ciu czę­ści sił pod Tobruk, który dla Rommla był jak cierń na jego tyłach, który utrud­niał ruch kolumn zaopa­trze­nio­wych na wschód poprzez ostrzał dostęp­nych dróg i moż­li­wość prze­pro­wa­dze­nia ataku blo­ku­ją­cego owe drogi. Na prze­łę­czy pozo­stała więc kom­pa­nia moto­cy­kli­stów z 15. bmot oraz bate­ria wło­skiej arty­le­rii polo­wej. 15 maja atak bry­tyj­skiego wzmoc­nio­nego bata­lionu pie­choty na wzgó­rze po pół­noc­nej stro­nie oraz atak na prze­łęcz 22. Brygady Gwardii (zmo­to­ry­zo­wa­nej) wspar­tej przez 22 czołgi pie­choty Matilda. Po bry­tyj­skim ataku, do „swo­ich” wró­ciło 12 żoł­nie­rzy Osi… Równocześnie 7. Brygada Pancerna (wów­czas w skła­dzie 7. DPanc) 29 czoł­gami szyb­kimi, samo­cho­dami pan­cer­nymi i arty­le­rią prze­ciw­pan­cerną zajęła Sollum i Fort Capuzzo. Rommel na spo­tka­nie Brytyjczyków wysłał I. Batalion 8. Pułku Pancernego (15. DPanc). Kontratak nie­miec­kich czoł­gów został jed­nak odparty przez bry­tyj­ską pie­chotę z arma­tami prze­ciw­pan­cer­nymi.

W tym miej­scu warto wspo­mnieć, że w ciągu maja pod Tobruk ścią­gnięto całą 15. DPanc. Dywizja ta była sil­niej­sza od 5. DLek, poza bowiem nie­mal iden­tycz­nym puł­kiem pan­cer­nym (8. ppanc, ppłk Hans Cramer) miała całą bry­gadę zmo­to­ry­zo­waną – 15. Schützen-Brigade, pod dowódz­twem gen. mjr. Erwina Menny. Składała się ona z dwóch puł­ków zmo­to­ry­zo­wa­nych (w 5. DLek był tylko jeden 200. pzmot z dwoma bata­lio­nami): 104. pzmot (płk Gustav-Georg Knabe) i 115. pzmot (ppłk Werner Marcks). Oba pułki skła­dały się (począt­kowo) z dwóch bata­lio­nów pie­choty zmo­to­ry­zo­wa­nej po trzy kom­pa­nie pie­choty w każ­dym z nich. Każdy bata­lion otrzy­mał też czwartą kom­pa­nię kara­bi­nów maszy­no­wych, w któ­rych było też sześć armat prze­ciw­pan­cer­nych PaK 36 kal. 37 mm cią­gnio­nych przez samo­chody Horch 1A. Piątą kom­pa­nią w bata­lio­nie była kom­pa­nia dział pie­choty z czte­rema LeIG 18 kal. 75 mm i dwoma sIG 33 kal. 150 mm, cią­gnio­nymi przez cią­gniki pół­gą­sie­ni­cowe. Poza dwoma puł­kami (razem cztery bata­liony), w bry­ga­dzie był też opi­sany już 15. Batalion Motocyklowy.

15. DPanc miała też pełny pułk arty­le­rii – 33. Pułk Artylerii Zmotoryzowanej, z dwoma dywi­zjo­nami hau­bic LeFH 18 kal. 105 mm i dywi­zjo­nem hau­bic sFH 18 kal. 150 mm cią­gnię­tymi przez cią­gniki pół­gą­sie­ni­cowe. Każdy dywi­zjon miał trzy bate­rie po cztery działa oraz bate­rię dowo­dze­nia. Ponadto w dowódz­twie pułku była bate­ria roz­po­zna­nia arty­le­ryj­skiego, w któ­rym m.in. było 13 trans­por­te­rów pół­gą­sie­ni­co­wych SdKfz ²⁵¹⁄₃ z radio­sta­cjami. Skład dywi­zji uzu­peł­niały wspo­mniane już 33. Batalion Rozpoznawczy i 33. Dywizjon Przeciwpancerny, a także 33. Batalion Saperów, 33. Batalion Łączności (póź­niej prze­mia­no­wany na 78. bł) i tyły dywi­zji. Mając 5. Dywizję Lekką (dwa bata­liony czoł­gów, dwa bata­liony kara­bi­nów maszy­no­wych, dywi­zjon arty­le­rii polo­wej, bata­lion roz­po­znaw­czy, dywi­zjon prze­ciw­pan­cerny) i 15. Dywizję Pancerną (dwa bata­liony czoł­gów, cztery bata­liony zmo­to­ry­zo­wane, bata­lion moto­cy­klowy, trzy dywi­zjony arty­le­rii polo­wej, bata­lion roz­po­znaw­czy, dywi­zjon prze­ciw­pan­cerny) oraz pod­od­działy kor­pu­śne (samo­bieżny dywi­zjon prze­ciw­pan­cerny, dwa dywi­zjony arty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej Luftwaffe), DAK stał się teraz peł­no­war­to­ścio­wym, choć sto­sun­kowo nie­wiel­kim kor­pu­sem.

26 maja 1941 r. na roz­kaz Rommla pod­jęto ope­ra­cję „Skorpion” – atak mający na celu odzy­ska­nie Przełęczy Halfaya. Do ataku ruszył cały 8. Pułk Pancerny z dołą­czo­nym do niego bata­lio­nem pan­cer­nym z 5. ppanc, pod dowódz­twem ppłk. Hansa Cramera, dodat­kowo wzmoc­nione ele­men­tami arty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej. Osłonę skrzy­dła zgru­po­wa­nia pan­cer­nego sta­no­wiły oba bata­liony roz­po­znaw­cze (3. i 33. brozp) pod wspól­nym dowódz­twem dowódcy 3. brozp, któ­rym był ppłk Irnfried Freiherr von Wechmar. Niespodziewany kontr­atak powiódł się i do wie­czora Przełęcz Halfaya została odzy­skana przez Niemców. Na linii od prze­łę­czy do wybrzeża morza usta­no­wiono linię obrony, którą posta­no­wiono umoc­nić, jako bazę dla przy­szłego natar­cia w kie­runku Kanału Sueskiego.

Operacja „Battleaxe”

W rejo­nie gra­nicy egip­sko-libij­skiej wybrzeże na krót­kim odcinku bie­gnie z pół­nocy (Libia) na połu­dnie (Egipt), po czym zarówno w Libii jak i w Egipcie skręca na linię wschód – zachód. Rejon ten, od portu Bardia (około 30 km w głąb Libii od gra­nicy) do Solum zaraz po egip­skiej stro­nie i jesz­cze kil­ka­na­ście kilo­me­trów dalej cha­rak­te­ry­zuje się tym, że mniej wię­cej wzdłuż wybrzeża, około 5 – 10 km od morza, bie­gnie trudna do poko­na­nia natu­ralna, ska­li­sta skarpa. Na obsza­rze około 50 – 60 km można się poru­szać albo przy samym morzu, wzdłuż Via Balbia lub jej egip­skiego prze­dłu­że­nia bie­gną­cego do Aleksandrii, albo też przez otwartą kamie­ni­stą pusty­nię po połu­dniowo zachod­niej stro­nie skarpy, aż do przej­ścia twar­dego pasa pustyni w piasz­czy­ste, nie­prze­jezdne wydmy około 50 – 60 km od wybrzeża.

Jedynym miej­scem, gdzie ową skarpę można prze­kro­czyć w jedną bądź drugą stronę, jest wła­śnie wspo­mniana Przełęcz Halfaya, leżąca kilka kilo­me­trów od gra­nicy, po egip­skiej stro­nie. Za prze­łą­czą, po egip­skiej stro­nie, skarpa oddala się wyraź­nie od wybrzeża. Kto chce prze­je­chać z Libii do Egiptu musi albo ruszyć bar­dzo wąskim pasem mię­dzy skarpą a wybrze­żem, albo przejść z libij­skiej pustyni przez Przełęcz Halfaya do egip­skiej twar­dej, kamie­ni­stej czę­ści pustyni. Przez otwartą pusty­nię na połu­dnie od skarpy nie da się przejść w głąb Egiptu, skarpa bowiem uko­sem prze­gra­dza drogę do Egiptu, bie­gnąc na połu­dniowy wschód, nie­mal do pia­sko­wych wydm dalej na połu­dniu. Nieco bar­dziej na pół­nocny zachód od Przełęczy Halfaya, około 12 km, leży miej­sco­wość Sollum, ostat­nia po egip­skiej stro­nie.

Po wło­skiej stro­nie więk­szą miej­sco­wo­ścią, ale odda­loną około 20 km od morza jest Fort Capuzzo, a 30 km na pół­noc od niego port Bardia, leżący oczy­wi­ście na samym wybrzeżu. Mnie wię­cej 10 km na zachód od Fort Capuzzo znaj­duje się grzbiet o wyso­ko­ści nieco ponad 200 m nad pozio­mem morza.

15 czerwca 1941 r. Brytyjczycy przy­pu­ścili swoje natar­cie na nie­miec­kie pozy­cje. Niemcy byli przy­go­to­wani, jedną bowiem z moc­nych stron DAK były pod­od­działy roz­po­zna­nia radio­wego. Zadziwiające jest to, że Brytyjczycy, któ­rzy z pomocą pol­skich mate­ma­ty­ków „roz­gryźli” Enigmę, nie­miecką maszynę szy­fru­jącą, prze­chwy­tu­jąc stru­mie­nie nie­zwy­kle cen­nej nie­miec­kiej kore­spon­den­cji radio­wej, sami nie zacho­wy­wali dosta­tecz­nej dys­cy­pliny łącz­no­ści. Ich depe­sze radiowe, poda­wane albo otwar­tym tek­stem, albo zaszy­fro­wane w pry­mi­tywny spo­sób, były sys­te­ma­tycz­nie prze­chwy­ty­wane przez pod­od­działy roz­po­zna­nia radio­wego DAK i odpo­wied­nie wnio­ski z nich pły­nące szybko tra­fiały do Rommla i innych nie­miec­kich dowód­ców. Dlatego wła­śnie Niemcy wie­dzieli o pla­no­wa­nej ope­ra­cji „Battleaxe”, łącz­nie ze zna­jo­mo­ścią ogól­nego planu całej ope­ra­cji.

Cały Deutsches Afrikakorps został spod Tobruku ścią­gnięty na egip­sko-libij­ską gra­nicę, w pierw­szej poło­wie czerwca 1941 r. 21. Dywizja Pancerna zna­la­zła się bli­żej wybrzeża, a 5. Dywizja Lekka w rejo­nie Fort Capuzzo. Elementy wło­skiej 132. Dywizji Pancernej roz­lo­ko­wano na zachod­nim skrzy­dle, czyli (patrząc od strony frontu nie­miec­kiego) – na pra­wym skrzy­dle. Zadaniem tej ostat­niej było zapo­bie­gnię­cie moż­li­wo­ści obej­ścia nie­miec­kich linii od strony otwar­tej pustyni. Wzmocnienie nie­miec­kich pozy­cji arma­tami kal. 88 mm z obu dywi­zjo­nów arty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej pozwo­liło na sku­teczne ostrze­li­wa­nie bry­tyj­skich czoł­gów z dużej odle­gło­ści. Co prawda tuż przed ope­ra­cją otrzy­mali oni drogą mor­ską 238 czoł­gów, w tym 135 Matilda i 82 nowe Crusadery, to jed­nak te ostat­nie wciąż były uzbro­jone w mało sku­teczną 2‑funtową armatę kal. 40 mm. Największą wadą tej armaty był brak do niej poci­sków odłam­kowo-burzą­cych, co prak­tycz­nie czy­niło je bez­silne w walce z arty­le­rią prze­ciw­pan­cerną. W dodatku współ­dzia­ła­nie nie­miec­kich czoł­gów z wła­sną arty­le­rią prze­ciw­pan­cerną, wcią­ga­nie bry­tyj­skich czoł­gów we wła­sne zasadzki prze­ciw­pan­cerne przez nie­miec­kie czołgi, przy­pie­czę­to­wało klę­skę ope­ra­cji „Battleaxe”.

Niemcy bar­dzo umie­jęt­nie prze­pro­wa­dzali kolejne kontr­ataki, osła­bia­jąc i dez­or­ga­ni­zu­jąc ata­ku­ją­cych Brytyjczyków. Tym ostat­nim udało się co prawda zdo­być Fort Capuzzo, ale nie udało im się opa­no­wać Przełęczy Halfaya, trzy­ma­nej przez I. Batalion 104. Pułku Zmotoryzowanego, dowo­dzony przez kpt. Wilhelma „Papa” Bacha. Kpt. Bach, ofi­cer rezerwy, w „cywilu” był… lute­rań­skim pasto­rem, stąd prze­zwi­sko „papa”. Trzeba przy­znać, że jego świą­to­bli­wość bar­dzo umie­jęt­nie dowo­dził bata­lio­nem zmo­to­ry­zo­wa­nym i przy­dzie­loną mu arty­le­rią prze­ciw­pan­cerną… Za jego dzia­ła­nia na Przełęczy Halfaya wie­lebny Bach otrzy­mał Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego.

7. Brygada Pancerna, po roz­je­cha­niu obrony w Fort Capuzzo i ode­pchnię­ciu bata­lionu z 5. ppanc, 16 czerwca pędziła wprost na Bardię, ale „nadziała się” na zasadzkę zor­ga­ni­zo­waną przez cały 33. dywi­zjon prze­ciw­pan­cerny, z jed­nym przy­dzie­lo­nym mu dzia­łem prze­ciw­lot­ni­czym kal. 88 mm. Dodatkowo, obronę wsparł kontr­atak czoł­gów 8. ppanc. Pułk stra­cił bli­sko połowę swo­ich czoł­gów (część z nich wyre­mon­to­wano póź­niej i przy­wró­cono do służby), ale bry­tyj­skie natar­cie zostało osta­tecz­nie zatrzy­mane. Bardia pozo­stała w rękach wojsk Osi.

Skutkiem klę­ski ope­ra­cji „Battleaxe” były zmiany w bry­tyj­skim dowódz­twie. Naczelny dowódca na Bliskim Wschodzie, gen. Archibald Wavell, został ode­słany do Indii, zamie­nia­jąc się miej­scami z dotych­cza­so­wym dowódcą Wojsk Brytyjskich w Indiach, gen. Claude Auchinleckiem, który przy­był na miej­sce Wavella do Egiptu. Ze sta­no­wi­skiem poże­gnał się też dowódca XIII Korpusu, jedy­nego wów­czas bojo­wego związku ope­ra­cyj­nego wal­czą­cego w Afryce, gen. por. Noel Beresford-Peirse. Skierowano go do dowo­dze­nia siłami w Sudanie, gdzie nie musiał kie­ro­wać ope­ra­cjami bojo­wymi. I wresz­cie sta­no­wi­sko stra­cił też dowódca 7. Dywizji Pancernej, który stra­cił nie­mal wszyst­kie nowo dosłane czołgi Crusader, gen. mjr Michael O’Moore Creagh. Jemu zna­le­ziono inne sta­no­wi­sko – dowódca Hampshire and Dorset District, czyli coś w rodzaju naszego woje­wódz­kiego sztabu woj­sko­wego, zaj­mu­ją­cego się głów­nie rekru­ta­cją woj­ska, mobi­li­za­cją mocy pro­duk­cyj­nych i dba­niem o prze­strze­ga­nie prze­pi­sów o zaciem­nie­niu.

Po nie­miec­kiej stro­nie w maju i na początku czerwca też doszło do zmian. Po nie­uda­nych pró­bach zdo­by­cia Tobruku oraz z powodu opie­sza­ło­ści w prze­miesz­cza­niu wojsk (nie do końca rze­czy­wi­stej, lecz w subiek­tyw­nej oce­nie Rommla), ze sta­no­wi­skiem poże­gnał się dowódca 5. Dywizji Lekkiej, gen. mjr Streich oraz dowódca 5. ppanc, ppłk Herbert Olbrich. Nowym dowódcą dywi­zji został gen. por. Karl Böttcher, a nowym dowódcą 5. ppanc – ppłk Friedrich Stephan. Trzeba też było wyzna­czyć nowego dowódcę 15. DPanc, dotych­cza­sowy gen. mjr Hans-Karl Freiherr von Esebeck został bowiem ciężko ranny pod Tobrukiem już 13 maja 1941 r. Został ode­słany do Niemiec na lecze­nie i do Afryki już nie wró­cił. Dopiero 16 lipca przy­był nowy dowódca – gen. mjr Walter Neumann-Silkow i objął dowo­dze­nie 15. Dywizji Pancernej.

Rommel trium­fo­wał, choć było sprawą oczy­wi­stą, że nad woj­skami Osi zbie­rają się ciemne chmury. Sytuacja zaopa­trze­niowa nie była zbyt dobra. W maju 1941 r. w Trypolisie wyła­do­wano 20 300 ton zaopa­trze­nia i uzu­peł­nień dla DAK (oraz 26 000 ton dla Włochów), a w znaj­du­ją­cym się dużo bli­żej frontu Bengazi, przy nabrze­żach i za pomocą barek trans­por­tu­ją­cych ładunki ze stat­ków na redzie 12 000 ton dla DAK i 10 800 ton dla Włochów. W rejo­nie Trypolisu, w mniej­szych por­tach i za pomocą barek wyła­do­wano dodat­kowo 16 380 ton dla obu sojusz­ni­ków. Razem woj­ska Osi w Afryce Północnej otrzy­mały w maju 1941 r. 85 480 ton, jed­nak część z tego sta­no­wiły uzu­peł­nie­nia i wzmoc­nie­nie wojsk, więc rze­czy­wi­stego zaopa­trze­nia było około 50 – 60 tys. ton. Absolutne mini­mum wojsk Osi w Afryce, w owym okre­sie oce­niano na około 70 000 ton zaopa­trze­nia mie­sięcz­nie.

Pomijając fakt, że zaopa­trze­nia dowie­ziono nieco poni­żej mini­mal­nej wyma­ga­nej war­to­ści, to jesz­cze 62 680 ton wyła­do­wano w rejo­nie Trypolisu, ponad 1000 km od linii frontu, a tylko 22 800 ton w dużo bli­żej poło­żo­nym Bengazi. Problem pole­gał czę­ściowo na moż­li­wo­ściach prze­ła­dun­ko­wych portu, a czę­ściowo na tym, że port Bengazi był sys­te­ma­tycz­nie bom­bar­do­wany przez RAF z Egiptu. W czerwcu w Trypolisie znów wyła­do­wano 62 000 ton, a w Bengazi tylko 18 200 ton. W lipcu sytu­acja się nieco popra­wiła: w Trypolisie wyła­do­wano 64 600 ton, a w Bengazi 23 390 ton, a w sierp­niu w Trypolisie 76 320 ton a w Bengazi 27 990 ton. Główny pro­blem pole­gał na tym, że całe zaopa­trze­nie z Trypolisu trzeba było prze­wieźć do wojsk cię­ża­rów­kami, na bar­dzo dużą odle­głość.

Z bli­sko 70 tys. ton zaopa­trze­nia dla Włochów i DAK, które sta­rano się mie­sięcz­nie dostar­czać do Afryki, około 23 000 ton sta­no­wiło paliwo, co mniej wię­cej pokry­wało się z zapo­trze­bo­wa­niem. Problem pole­gał na tym, że cię­ża­rówki trans­por­tu­jące zaopa­trze­nie z Trypolisu czy nawet z Bengazii, zuży­wały łącz­nie nawet do połowy tego paliwa na trans­port zaopa­trze­nia. Stąd poja­wiły się braki w pali­wie dla DAK, wyno­szące nawet 11 – 12 tys. ton mie­sięcz­nie. Alternatywą byłoby zabra­nie więk­szej ilo­ści paliwa, ale wtedy pozo­stałe ładunki, w tym amu­ni­cję, czę­ści zamienne i uzu­peł­nie­nia, trzeba by było zre­du­ko­wać do mniej niż 35 tys. ton mie­sięcz­nie, poja­wi­łyby się więc braki w tych środ­kach.

Mimo wszystko sytu­acja zaopa­trze­niowa nie­miec­kich wojsk w Afryce nie była aż tak zła. Tak naprawdę naj­więk­szym pro­ble­mem był dowóz zaopa­trze­nia z por­tów dla wojsk, szcze­gól­nie wtedy, kiedy woj­ska Osi wyry­wały się do przodu, wkra­cza­jąc do Egiptu. Warto też zauwa­żyć, że zdo­by­cie Kanału Sueskiego, co było celem Rommla, było w isto­cie uza­leż­nione od zdo­by­cia nada­ją­cego się do uży­cia portu w Aleksandrii. W prze­ciw­nym razie trans­port zaopa­trze­nia z Trypolisu i Bengazi cię­ża­rów­kami na odle­głość 1300 – 2000 km byłby wyjąt­kowo trudny, jeśli w ogóle moż­liwy, bio­rąc pod uwagę, jaka ilość cię­ża­ró­wek musia­łaby być zaan­ga­żo­wana, nie mówiąc już o zuży­wa­nym przez nie pali­wie.

Ale nawet, gdyby Aleksandria została opa­no­wana i Kanał Sueski został zdo­byty, to co dalej? Brytyjczycy z pew­no­ścią cof­nęli by się do Palestyny i Arabii Saudyjskiej. I stop­niowo odbu­do­wy­wa­liby swoje siły. A kiedy w grud­niu 1941 r. Stany Zjednoczone przy­stą­piły do wojny, odbu­dowa sił bry­tyj­skich prze­bie­gała jesz­cze szyb­ciej. Gdzie dalej zaata­ko­wałby Rommel? Czy jego dwie dywi­zje pan­cerne i kilka dywi­zji wło­skich pie­chu­rów zaję­łyby Palestynę, Syrię, Jordanię, Irak i Arabię Saudyjską? A Iran? Czy woj­ska Osi obsa­dzi­łyby front na gra­nicy Iraku z Iranem długi ponad 1000 km? Czy Rommel nie zda­wał sobie sprawy, że nawet zaję­cie całej Doliny Nilu wyma­gało wię­cej sił, niż jego DAK i dwa słabe wło­skie kor­pusy, choćby z powodu samych prze­strzeni, na jakich musia­łyby być pro­wa­dzone ope­ra­cje? A co z Sudanem i Somalią, gdzie też sta­cjo­no­wały bry­tyj­skie woj­ska? Gdyby poszedł na Palestynę, wów­czas woj­ska z Sudanu i połu­dnio­wego Egiptu, wzmoc­nione świe­żymi siłami odcię­łyby go tam, zamknię­tego w rejo­nie, gdzie w żad­nym razie jego zaopa­try­wa­nie nie byłoby moż­liwe. Mógł też nigdzie nie iść, lecz na Synaju zbu­do­wać solidną obronę. Ale wtedy trzeba by zbu­do­wać front rów­nież od strony Doliny Nilu, by zabez­pie­czyć się przed ata­kiem od połu­dnia.

Od Port Saidu do Suezu, wzdłuż Kanału Sueskiego i wąskiej czę­ści Jeziora Gorzkiego, to około 150 km. Od Suezu przez Kair do El Maghra na skraju Depresji Kattara, to kolejne 350 km, razem 500-kilo­me­trowy front. Dziesięć wło­skich i nie­miec­kich dywi­zji musia­łoby więc bro­nić frontu dłu­go­ści 500 km, po 50 km na dywi­zję. Czy można sobie wyobra­zić wło­ską dywi­zję z dwoma puł­kami pie­choty obsa­dza­jącą 50-kilo­me­trowy odci­nek obrony? Jeden bata­lion na 10 km, bo jeden trzeba by zosta­wić w odwo­dzie. Czyli około 250-oso­bowa kom­pa­nia na jakieś trzy kilo­me­try. Kiedy odjąć dowódz­two, służby i obsługę broni zespo­ło­wych, to wycho­dzi, że pie­chur od pie­chura byłby odda­lony o 30 m. Co to w ogóle byłaby za obrona? A gdyby przed takim 3‑kilometrowym odcin­kiem frontu poja­wiła się bry­tyj­ska bry­gada pan­cerna, to ta wło­ska kom­pa­nia utrzy­ma­łaby swój odci­nek?

Ponadto do wojsk roz­miesz­czo­nych na linii obron­nej od Kairu do El Maghra trzeba by było zbu­do­wać drogi dla dowozu zaopa­trze­nia. Istniejące drogi od egip­skiego prze­dłu­że­nia Via Balbia zbie­gały się w Kairze i poło­żo­nym nieco na zachód od niego Gizeh (tam gdzie znaj­duje się słynna pira­mida). Tworzyły wachlarz od Aleksandrii po Port Said i wszyst­kie bie­gły do Kairu. A stąd trzy solidne drogi pro­wa­dzą wzdłuż Nilu na połu­dnie, jedna po wschod­niej stro­nie wiel­kiej rzeki, a dwie rów­no­le­głe po zachod­niej. Była też dobra droga z El Alamein na połu­dnie do Maghra, na pół­nocno wschod­nim rogu nie­do­stęp­nej, pokry­tej sło­nymi bagnami i bło­tami Depresji Kattara. Ale żad­nej drogi do pustego obszaru pomię­dzy El Maghra a Kairem. A obszar ten dla czoł­gów, trans­por­te­rów opan­ce­rzo­nych Universal Carrier z pie­chotą czy dla dobrych, lek­kich bry­tyj­skich cię­ża­ró­wek był prze­jezdny.

Powiedzmy, że i solidny Opel Blitz, mimo dziu­ra­wio­nych opon na tyl­nej osi (koła bliź­nia­cze), też mógłby jechać „na prze­łaj” przez twardą część pustyni. Ale trzeba by wyty­czyć choć szlaki, by kie­rowcy się nie pogu­bili. Poza tym, jak długo trzeba by było utrzy­my­wać taką obronę? Do upadku ZSRR? Co by nie powie­dzieć, to stra­te­gia Rommla pro­wa­dziła w ślepy zaułek. Chciał zdo­być Kanał Sueski, ale nigdy nie odpo­wie­dział na fun­da­men­talne pyta­nie: co dalej?

Oczywiście, jak powszech­nie wia­domo, nawet tego celu nie zre­ali­zo­wał. Latem 1941 r. ledwo utrzy­mał swoje pozy­cje na libij­sko-egip­skiej gra­nicy. Przyszedł czas na pod­cią­gnię­cie zaopa­trze­nia, uzu­peł­nie­nia, a nawet pewne wzmoc­nie­nie DAK.

Lato i jesień 1941 r.

1 sierp­nia 1941 r. na roz­kaz Hitlera i za zgodą Włochów, powstała Grupa Pancerna Afryka (Panzergruppe Afrika), na czele któ­rej sta­nął gen. wojsk pan­cer­nych Erwin Rommel, awan­so­wany do tego stop­nia w lipcu. Jednocześnie, 19 lipca dotych­cza­so­wego dowódcę wojsk Osi w Afryce, gen. armii Italo Gariboldi, zastą­pił gen. Ettore Bastico. Podlegały mu zarówno wło­skie kor­pusy nie­wcho­dzące w skład nowej grupy armij­nej, jak i jed­nostki Panzergruppe Afrika (Rommel). W skład tej ostat­niej weszły DAK i wło­ski XXI Korpus (gen. por. Enea Navarrini). W kor­pu­sie były „trans­por­to­walne”, czyli czę­ściowo zmo­to­ry­zo­wane dywi­zje pie­choty: 17. DP „Pavia”, 25. DP „Bologna” i 27. DP „Brescia”. W tym momen­cie kor­pus zaj­mo­wał się oblę­że­niem Tobruku.

W związku z tym, że Erwin Rommel objął nowe sta­no­wi­sko, dowódcą Deutsches Afrikakorps został gen. por. Ludwig Crüwell, wcze­śniej dowo­dzący 11. Dywizją Pancerną w cza­sie kam­pa­nii grec­kiej 1941 r. Z kolei nowym sze­fem sztabu DAK został ppłk Fritz Bayerlein, zastę­pu­jąc odwo­ła­nego przez Rommla płk. Clausa von dem Borne.

Warto w tym miej­scu dodać, że wio­sną 1941 r. Rommel nie bar­dzo doga­dy­wał się z wło­skim dowódcą w Afryce Północnej, gen. armii Italo Gariboldim, który chciał trak­to­wać Rommla jako swo­jego pod­wład­nego, wyma­ga­jąc peł­nego pod­po­rząd­ko­wa­nia się. Rommel nie przej­mo­wał się nim i robił swoje, ale wie­lo­krot­nie doszło mię­dzy nimi do ostrych kon­flik­tów. Jako gest w stronę Rommla, ceniący go Benito Mussolini zastą­pił go 19 lipca gen. armii Ettore Bastico, z któ­rym ten jakoś się doga­dy­wał, choć nie­zbyt go cenił.

We wrze­śniu 1941 r. do Afryki zaczęła też tra­fiać for­mo­wana w Niemczech spe­cjalna, nieco impro­wi­zo­wana, zmo­to­ry­zo­wana Dywizja Afryka – Afrika-Division z. b. V. (póź­niej­sza 90. Dywizja Lekka). Jej trzon two­rzył 155. Pułk Zmotoryzowany mający dwa bata­liony po cztery kom­pa­nie zmo­to­ry­zo­wane, wszyst­kie na cię­ża­rów­kach. Trzy były dość nie­ty­po­wymi kom­pa­niami pie­choty, każda z nich bowiem miała aż 18 ręcz­nych kara­bi­nów maszy­no­wych MG 34 kal. 7,92 mm, 2 moź­dzie­rze kal. 81,4 mm i 2 działa pie­choty leIG 18 kal. 75 mm. Czwarta była kom­pa­nią wspar­cia, z 8 kara­bi­nami maszy­no­wymi MG 34 na pod­sta­wie trój­noż­nej (wystę­po­wały jako ckm) i z 6 moź­dzie­rzami kal. 81,4 mm. Charakterystyczną cechą tego pułku było to, że w jego kom­pa­nii dział pie­choty (707. Kompania) było sześć dział samo­bież­nych 15 cm sIG auf Fgst PzKpfw II, czyli działa pie­choty kal. 150 mm na pod­wo­ziu czołgu PzKpfw II. Każdy z jego bata­lio­nów miał ponadto plu­ton armat prze­ciw­pan­cer­nych z 3 PaK 36 kal. 37 mm (holow­niki Horch) i 3 PaK 38 kal. 50 mm (cią­gniki pół­gą­sie­ni­cowe).

Ponadto w skład dywi­zji wcho­dził 900. Zmotoryzowany Batalion Saperów (jego dwie kom­pa­nie sape­rów też były uzu­peł­nione plu­to­nem prze­ciw­pan­cer­nym, takim samym jak w bata­lio­nach pie­choty zmo­to­ry­zo­wa­nej, ponadto bata­lion miał lekką kolumnę inży­nie­ryjną), 190. Dywizjon Przeciwpancerny, który miał jed­nak tylko jedną kom­pa­nię prze­ciw­pan­cerną z 9 arma­tami PaK 38 kal. 50 mm i cią­gni­kami pół­gą­sie­ni­co­wymi oraz kom­pa­nię prze­ciw­lot­ni­czą z 12 arma­tami FlaK 38 kal. 20 mm holo­wa­nymi przez samo­chody Horch (wylą­do­wał w Trypolisie dopiero w listo­pa­dzie 1941 r. i dołą­czył do dywi­zji na początku 1942 r.), 2. Kompania 190. Batalionu Łączności oraz 584. Kompania Rozpoznawcza, z plu­to­nem roz­po­znaw­czym na samo­cho­dach VW 82 Kübelwagen, plu­to­nem samo­cho­dów pan­cer­nych (6 SdKfz 222 i 2 radiowe SdKfz 223) i plu­to­nem prze­ciw­pan­cer­nym (3 PaK 38 kal. 50 mm z cią­gni­kami pół­gą­sie­ni­co­wymi i 4 prze­ciw­lot­ni­czymi FlaK 38 kal. 20 mm z Horchami). Dywizja miała też nie­zbędne służby tyłowe.

Przestała też ist­nieć 5. Dywizja Lekka – już 1 sierp­nia 1941 r. prze­mia­no­wano ją na 21. Dywizję Pancerną. Gen. por. Karl Böttcher nadal dowo­dził 21. DPanc przez kolejny mie­siąc, a 1 wrze­śnia zastą­pił go gen. por. Johann von Ravenstein. Skład dywi­zji tro­chę się zmie­nił, ale nadal miała ona 5. ppanc. Włączono do niej teraz 104. pzmot, mający już trzy bata­liony zmo­to­ry­zo­wane, przy czym trze­cim był dawny 8. bkm. Był to pułk, który tra­fił do 21. Dywizji Pancernej z 15. DPanc, do któ­rej z kolei tra­fił 200. pzmot, zło­żony teraz z 2. bkm oraz 15. bzmot, obok jej dotych­cza­so­wego 115. pzmot (dwa bata­liony zmo­to­ry­zo­wane). W ten spo­sób 15. Dywizja Pancerna miała teraz cztery bata­liony zmo­to­ry­zo­wane (115. i 200. pzmot), a 21. DPanc – trzy (104. pzmot). W skła­dzie 21. DPanc zna­lazł się teraz cały 155. Pułk Artylerii Zmotoryzowanej, z trzema dywi­zjo­nami (dwa miały po 12 hau­bic LeFH 18 kal. 105 mm, a jeden 12 hau­bic sFH 18 kal. 150 mm, holo­wane cią­gni­kami pół­gą­sie­ni­co­wymi), a pozo­stały w nim 39. dppanc, 3. brozp, 200. bsap i 200. bł. W skła­dzie 15. DPanc był nato­miast 8. ppanc, wspo­mniane już 155. i 200. pzmot, 33. pa, 33. dppanc, 33. brozp, 33. sap i 33. bł. Całość, w obu dywi­zjach, uzu­peł­niały odpo­wied­nie służby.

Przed ope­ra­cją „Crusader”

W tym cza­sie Brytyjczycy rów­nież prze­pro­wa­dzali reor­ga­ni­za­cję. Jesienią 1941 r. z Tobruku wyco­fano austra­lij­ską 9. Dywizję Piechoty, a na jej miej­sce prze­rzu­cono bry­tyj­ską 70. DP (14., 16. i 23. BP) i pol­ską Brygadę Strzelców Karpackich, bez zmian pozo­stała tu 32. Armijna Brygada Czołgów. Australijska 9. DP została nato­miast prze­miesz­czona do Syrii i w wal­kach w Afryce już udziału nie brała.

We wrze­śniu sfor­mo­wano też dowódz­two 8. Armii, na czele któ­rej sta­nął gen. por. Alan Cunningham, młod­szy brat póź­niej­szego admi­rała floty, Sir Andrew Cunninghama. W skład armii weszły dwa kor­pusy: XIII Korpus dowo­dzony przez gen. por. Reade Godwin-Austena (nowo­ze­landzka 2. DP, indyj­ska 4. DP, bry­tyj­ska 1. BCz) oraz XXX Korpus dowo­dzony przez gen. por. Willoughby Norrie (7. DPanc, połu­dnio­wo­afry­kań­ska 1. DP, 22. DZmot Gwardii). Poza tą struk­turą pozo­stały indyj­ska 29. BP, pozo­sta­jąca w rezer­wie połu­dnio­wo­afry­kań­ska 2. DP oraz Siły Tobruku: 70. DP, pol­ska BSKarp i 32. BCz.

Po stro­nie państw Osi też nastą­piły zmiany, ale raczej drobne. W skład DAK włą­czono jesz­cze wło­ską 55. DP „Savona”. Do XX Korpusu z Panzergruppe Afrika włą­czono dodat­kowo 102. DZmot „Trento”. Pozostający zaś pod bez­po­śred­nim wło­skim dowódz­twem XXI Korpus (gen. por. Gastone Gambara) miał w swoim skła­dzie 132. DPanc „Ariete”
oraz 101. DZmot „Trieste”.

W dru­giej poło­wie paź­dzier­nika i pierw­szej poło­wie listo­pada 1941 r. Afrika-Division z. b. V. została uzu­peł­niona dwoma nowymi bata­lio­nami pie­choty, III. Batalionem 255. Pułku Piechoty i III. Batalionem 347. Pułku Piechoty. Były to zwy­kłe bata­liony, nie­zmo­to­ry­zo­wane. Dlatego ich przy­dat­ność do manew­ro­wych dzia­łań w Afryce była ogra­ni­czona.
Kolejnym wzmoc­nie­niem dla dywi­zji był 361. Pułk Piechoty z dwoma bata­lio­nami pie­choty (I. i II.) oraz 361. Dywizjonem Artylerii Polowej (12 hau­bic kal. 105 mm holo­wane przez cią­gniki pół­gą­sie­ni­cowe SdKfz 7). Pułk ten został sfor­mo­wany z byłych żoł­nie­rzy fran­cu­skiej Legii Cudzoziemskiej i Niemcy uwa­żali ich za nie do końca „pew­nych”. Pół roku póź­niej, w maju 1942 r., pułk ten roz­wią­zano, a jego 361. Dywizjon Artylerii Polowej stał się I. Dywizjonem 190. Pułku Artylerii Polowej. W tym cza­sie II. Dywizjon tegoż pułku for­mo­wano w Niemczech i dołą­czył do dywi­zji
przed bitwą pod El Alamein.

28 listo­pada 1942 r. Afrika-Division z. b. V. została prze­for­mo­wana w 90. Dywizję Lekką. Dowódcą dywi­zji pozo­stał gen. mjr Max Sümmermann.
Warto wspo­mnieć o jesz­cze jed­nym bata­lio­nie, który for­mal­nie wcho­dził w skład 90. Dywizji Lekkiej, ale nigdy nie wal­czył w jej skła­dzie. Był to Bataillon z.b.V. 300 „Oasen”, sfor­mo­wany na prośbę Rommla w Niemczech. Miał on wysta­wiać pięć samo­dziel­nych kom­pa­nii (2., 6., 10., 12. i 13.) które miały zająć pozy­cje na połu­dnio­wej flance w oazach, ewen­tu­al­nie przy skrzy­żo­wa­niach dróg na tyłach ugru­po­wa­nia, dla osłony kon­wo­jów zaopa­trze­nia. Sformowano go z rekru­tów, któ­rzy przed wojną byli już w Afryce Północnej i znali panu­jące tu warunki. Każda z jego kom­pa­nii liczyła 152 ludzi, miała 12 ręcz­nych kara­bi­nów maszy­no­wych MG 34 kal. 7,92 mm, 3 moź­dzie­rze kal. 50 mm i sześć rusz­nic prze­ciw­pan­cer­nych Panzerbüchse 39 kal. 7,92 mm. Batalion ten także
jesie­nią 1941 r. tra­fił do Afryki.

W nocy z 13 na 14 wrze­śnia 1941 r. Niemcy pod­jęli nie­udany wypad, mający na celu zaję­cie bry­tyj­skiego składu zaopa­trze­nia. Brały w nim udział 5. ppanc, 8. bkm, I./33. da, 605. dppanc oraz nowo przy­były III./347. bp, zmo­to­ry­zo­wany środ­kami przy­dzie­lo­nymi z kor­pusu. Niemieckie woj­ska podzie­lone na trzy grupy bojowe zostały jed­nak powstrzy­mane przez bry­tyj­ską obronę i wypad nie przy­niósł rezul­tatu.

Z kolei w nocy z 14 na 15 listo­pada 1941 r. Brytyjczycy pod­jęli rajd koman­do­sów, celem któ­rego było zabi­cie Erwina Rommla. Grupą dowo­dził ppłk Geoffrey Keyes. Rozpoznanie usta­liło, że kwa­tera główna Rommla znaj­duje się w miej­sco­wo­ści Beda Littoria (Al-Bajda), poło­żo­nej pomię­dzy Bengazi a Derną (jakiejś 70 km na zachód od Derny). Tymczasem Rommel zaj­mo­wał tę kwa­terę tylko w sierp­niu, kiedy for­mo­wano Panzergruppe Afrika, a póź­niej prze­niósł się do Gambut (Kambut), poło­żo­nego w poło­wie drogi pomię­dzy Tobrukiem a Bardią. Brytyjczycy nie zda­wali sobie chyba sprawy z faktu, że Rommel lubił być bli­sko frontu. Natomiast w Beda Littoria znaj­do­wał się sztab logi­styczny Panzergruppe Afrika. Atak przy­pusz­czono w nocy z 17 na 18 listo­pada. Rajd skoń­czył się kom­pletną klę­ską, zabito tylko czte­rech Niemców (w tym dwóch młod­szych ofi­ce­rów), zgi­nął nato­miast ppłk Keyes, a nie­mal wszyst­kich pozo­sta­łych bry­tyj­skich koman­do­sów wzięto do nie­woli.
Na plus Rommlowi należy zapi­sać to, że zabro­nił zabi­jać bry­tyj­skich koman­do­sów, nawet wtedy, kiedy Hitler wydał 18 paź­dzier­nika 1942 r. słynny Kommandobefehl naka­zu­jący zabi­ja­nie schwy­ta­nych bry­tyj­skich koman­do­sów bez sądu.

Co cie­kawe, Rommel pla­no­wał pod­ję­cie wła­snej ofen­sywy na Tobruk, z uży­ciem nie­mal całych sił DAK, które ścią­gnięto w rejon na połu­dnie od alianc­kiej twier­dzy. Zastąpiły je dywi­zje wło­skie, w tym pan­cerna 132. DPanc „Ariete”, a także połą­czone siły dwóch nie­miec­kich bata­lio­nów roz­po­znaw­czych (3. brozp z 21. DPanc i 33. brozp z 15. DPanc).

Kiedy dywi­zje DAK wysu­wały się na pozy­cje wyj­ściowe do „osta­tecz­nego” natar­cia na Tobruk, 14 listo­pada zaczęła się wyjąt­kowo silna burza pia­skowa. Nie tylko nie­mal unie­moż­li­wiła ona ruch nie­miec­kich kolumn, które zaczęły odsta­wać od zało­żo­nego planu, ale przede wszyst­kim „uzie­miły” one nie­miec­kie lot­nic­two roz­po­znaw­cze. Niemcy nie znali ugru­po­wa­nia Brytyjczyków, któ­rzy wcze­śniej zdo­łali zająć odpo­wied­nie rejony wyj­ściowe do pla­no­wa­nego natar­cia. Rommel posta­no­wił dowie­dzieć się cze­goś za pośred­nic­twem swo­ich bar­dzo efek­tyw­nych jed­no­stek nasłu­chu radio­wego. Ale u Brytyjczyków zapa­dła dziwna cisza. Nie wymie­niano żad­nych depesz, nawet krót­kich wia­do­mo­ści radio­wych, jakby po dru­giej stro­nie w ogóle nie było żad­nych wojsk. Samo to powinno być sil­nym sygna­łem alar­mo­wym. Ale nie dla Rommla. Zawsze pew­nego sie­bie, zawsze zaro­zu­mia­łego, zawsze prze­ko­na­nego o swo­jej racji.

Miało się to teraz na nim zemścić. I choć, cios, który zaraz potem otrzy­mał, nie był śmier­telny, to jed­nak był bar­dzo bole­sny. Czy Rommel wła­ści­wie odczy­tał nauczkę, jaką dostał w wyniku ope­ra­cji „Crusader”? Z góry, zanim pojawi się dal­sza część opo­wie­ści o tzw. Afrika Korps, możemy odpo­wie­dzieć: nie odczy­tał. Już pół roku póź­niej zro­bił dokład­nie to samo. Znów wtar­gnął do Egiptu, a nawet dużo dalej, bo pod samo El Alamein. 80 km od Aleksandrii. Piewcy Rommla wychwa­lają go: led­wie 80 km od Aleksandrii! Jak głę­boko wbił się w bry­tyj­skie linie! A nam wypada zadać jedno, ważne pyta­nie: i co mu to dało? Co zamie­rzał dalej robić? Jak chciał wyko­rzy­stać swoje wspa­niałe zwy­cię­stwo, któ­rego nijak nie dało się wyko­rzy­stać?